كعبه زرتشت با خطر جدي تخريب مواجه است
گروه اجتماعي
با گذشت 7 ماه از نگراني‌هاي فعالان ميراث فرهنگي به دنبال انتشار تصاويري از شكاف‌هاي عريض در محوطه باستاني نقش رستم و تاثيرات مخرب فرونشست دشت مرودشت در مجاورت اين محوطه، هفته گذشته تيم بررسي آخرين وضعيت اين محوطه باستاني، نتيجه تحقيقات 4 ماهه خود را اعلام كرد.
اين گزارش توسط روابط عمومي پايگاه ميراث جهاني تخت‌جمشيد منتشر شد و رييس گروه زمين‌شناسي دانشگاه شيراز در توضيح نتايج اين بررسي‌ها گفت: «پس از اسكن زمين و مطالعات جي‌پي‌آر، ژئوفيزيك و ژئوالكتريك در نقش رستم، مي‌توان گفت فرونشست مربوط به دشت و در بستر خاك دشت اتفاق افتاده و خوشبختانه آثار نقش رستم و به ويژه آرامگاه پادشاهان هخامنشي و نقش برجسته‌هاي ساساني، در دل صخره كنده شده و فرونشست هيچ تاثيري بر آنها ندارد.صخره كوهستان (محل آرامگاه‌ها) تا كيلومترها به هم پيوسته و همه آثار صخره‌اي نقش رستم از خطر فرونشست مصون هستند و تنها دلنگراني براي بناي سنگي منسوب به كعبه زرتشت است. اين بنا و باروي خشتي نقش رستم هر دو داراي ويژگي‌هاي معماري فوق‌العاده‌اي هستند كه تاكنون فرونشست نتوانسته خللي به آنها وارد كند.زيرا باروي نقش رستم داراي 10 متر ضخامت بوده و تمام از خشت است و تنها آسيب‌هايي كه به باروي خشتي نقش رستم وارد شده است فرونشست‌هاي ناشي از بارندگي است.»
به دنبال اين توضيحات، سرپرست برنامه ساماندهي اين محوطه هم در توضيح ميزان استحكام بناي كعبه زرتشت گفت: «در زمان كاوش‌هاي باستان‌شناسي صد سال پيش هيات امريكايي، مشخص شد اين بنا سالم‌ترين بنايي است كه از روزگار هخامنشي تاكنون به جاي مانده و از زير خاك نمايان شده است. هخامنشيان اين بنا را در برابر خطرات زلزله و هر گزند ديگر كاملا ايمن ساخته‌اند و به دليل اهميت مذهبي اين بنا، سازه معماري و مصالح سنگي به‌كار رفته در ساخت آن يكي از شاهكارهاي معماري دوره باستان است. مطالعات در خصوص ايمني زمين و سطح زيرين اين بنا ادامه دارد و به محض تامين اعتبار، مطالعات ژئوتكنيك بستر بناي كعبه زرتشت انجام مي‌شود و مقاوم‌سازي زمين براي اين بنا در اولويت است.»
«نقش رستم» در شمال شهرستان مرودشت و در فاصله ۶ كيلومتري شمال «تخت جمشيد» مجموعه‌اي شامل آرامگاه 4 تن از پادشاهان هخامنشي و نقش برجسته‌هايي از پيروزي‌هاي دولت ساساني است.
اين آرامگاه‌ها شامل مقابر داريوش اول، خشايارشا، اردشير اول و داريوش دوم در دامنه صخره‌اي كوه رحمت و در ارتفاع 60 متري ساخته شده كه با توجه به زمان درگذشت هر يك از اين 4 پادشاه، همگي حدود 2500 سال قدمت دارند. سنگ‌نگاره‌هايي پايين‌تر از مقبره‌ها و بر دامنه كوه هم، شرح افتخارات و تاجگذاري شاهان ساساني است. روبه‌روي دامنه كوه و روبه‌روي آرامگاه داريوش دوم، يك بناي سنگي از جنس سنگ آهك سفيد و با فرم مكعب مستطيل، چند متر پايين‌تر از سطح زمين ساخته شده كه «كعبه زرتشت» ناميده مي‌شود و 30 پله سنگي از كف محوطه پيرامون كعبه زرتشت به تنها ورودي اين بنا مي‌رسد.
اهميت كعبه زرتشت به واسطه كتيبه‌هاي نقر شده بر بدنه شمالي، جنوبي و غربي بناست؛ كتيبه‌هايي به سه زبان پهلوي ساساني، پهلوي اشكاني و يوناني كه در دوره ساسانيان نوشته شده و طبق گفته باستان‌شناسان، مهم‌ترين سند تاريخي بازمانده از دوره ساسانيان است و كارشناسان ميراث فرهنگي هم مي‌گويند كه اين كتيبه‌ها، تنها سند جغرافياي تاريخي از حدود و ثغور مرزهاي زميني ايران به شمار مي‌رود.
سابقه اولين كاوش‌ها در محوطه باستاني «پارسه» به بيش از 100 سال قبل برمي‌گردد. اينكه در اين 100 سال، تاثيرات مخرب فرونشست دشت مرودشت در جوار «نقش رستم» و مجموعه «تخت جمشيد» و بي‌توجهي تمام دولت‌هاي اين دهه‌ها به تاثيرات ويرانگر مجوز به برداشت آب از منابع زيرزميني و كشت و دامپروري در جوار مهم‌ترين بناي بازمانده از دوره هخامنشي، براي آيندگان چه به يادگار خواهد گذاشت، هنوز معلوم نيست. ولي شكاف‌هايي كه در ديواره كعبه زرتشت ايجاد شده و شكاف‌هايي در كف محوطه نقش رستم حتما به تخريب منجر خواهد شد. تخريبي كه فقط و فقط يك دليل دارد؛ دغدغه نداشتن براي ميراث فرهنگي يك ملت كه ديگر فقط متعلق به يك ملت نيست و متعلق به ملت‌ها و جهان و نسل‌هاست. مهدي زارع، رييس مركز پيش‌بيني زلزله و استاد زلزله‌شناسي، در جلسه‌اي كه هفته گذشته در شيراز برگزار شد حضور داشته و طي هفته‌هاي قبل هم از محوطه «نقش رستم» و زمين‌هاي مجاورش بازديد كرده و آثار تخريب كوتاه‌مدت و بلندمدت حاصل از مداخلات و تصميم‌هاي غيرعلمي و شتابزده و برآمده از رانت و ناداني را به چشم ديده است. زارع در گفت‌وگو با «اعتماد» پيش‌بيني‌هاي تلخي دارد؛ اينكه خالي شدن زمين زير پاي دشت مرودشت براي محوطه‌هاي باستاني مجاورش چه سرنوشتي رقم خواهد زد، اينكه عاقبت كعبه زرتشت چگونه خواهد بود، اينكه فرونشست دشت مرودشت كه به مزرعه و مرتع پررونق كشاورزان و دامداران تبديل شده تا چه حد در فعال شدن گسلهاي زيرپاي كوه رحمت اثرگذار خواهد بود و....
از ماه‌هاي قبل، اخباري درباره خطرپذيري محوطه باستاني نقش رستم به دليل تشديد فرونشست در دشت مرودشت مطرح بود. اما هفته گذشته به دنبال بازديد و بررسي گروهي از كارشناسان از اين محوطه باستاني، رييس گروه زمين‌شناسي دانشگاه شيراز در اعلام نتايج بررسي‌ها گفت كه به دليل قرار گرفتن آرامگاه 4 پادشاه هخامنشي در صخره‌هاي دامنه كوه رحمت و به دليل پيوستگي چند كيلومتري صخره‌هاي كوه و به دليل وقوع فرونشست در بستر دشت مرودشت، هيچ خطري اين مقبره‌ها را تهديد نمي‌كند. شما يكي از اعضاي اين گروه كارشناسي بوديد كه از محوطه باستاني نقش رستم بازديد كرديد. نوع و ميزان خطرپذيري محوطه باستاني نقش رستم را چگونه تحليل مي‌كنيد؟
وضعيت محوطه باستاني نقش رستم را بايد از دو منظر كلي و محلي تحليل كنيم. واقعيت اين است كه در مجاورت محوطه باستاني نقش رستم در دشت مرودشت، به دليل كشاورزي و دامپروري گسترده در اين دشت و تداوم كشت برنج و ذرت در زمين‌هاي مجاور محوطه باستاني، برداشت آب از منابع زيرزميني به ميزان بسيار زياد همچنان ادامه دارد به گونه‌اي كه حدود 20 سال قبل، آب مورد نياز كشاورزي و دامپروري در اين دشت، از عمق حدود 40 تا 50 متري زمين برداشت مي‌شده اما هم اكنون حتي در عمق 320 متري چاه‌هاي عميق هم به آب نمي‌رسند! اين وضع در حالي ادامه دارد كه ميزان برداشت از منابع آب زيرزميني دشت، بيش از ميزان تغذيه دشت است. برداشت گسترده از منابع آب زيرزميني در دشت مرودشت، موجب بيشترين ميزان فرونشست در اين دشت شده به گونه‌اي كه ميزان فرونشست دشت مرودشت طي سال‌هاي اخير به حدود 20 تا 30 سانت در سال رسيده كه عدد بسيار زيادي است. محوطه‌هاي باستاني تخت جمشيد و نقش رستم هم در مجاورت دشت مرودشت است كه بخش‌هايي از اين محوطه‌ها هم به دليل فرونشست دشت، در معرض آسيب قرار گرفته است. البته آنچه كه مردم به نام تخت جمشيد مي‌شناسند و در واقع، همان محوطه كاخ‌ها، به دليل اينكه روي سنگ‌هاي دامنه كوه رحمت بنا شده، به طور مستقيم در معرض نشست قرار نمي‌گيرد. مجموعه تخت جمشيد، گستره بزرگي با سيستم آبياري و كانال‌كشي است و البته در اين مجموعه، حدود 55 سال قبل مستحدثاتي براي برگزاري جشن‌هاي 2500 ساله ايجاد شد كه اين مستحدثات در معرض آسيب است چون اغلب، در دشت آبرفتي ساخته شده است. در محوطه باستاني نقش رستم هم البته آرامگاه 4 پادشاه هخامنشي در صخره ساخته شده و بنابراين، هر اتفاقي در دشت بيفتد، آرامگاه‌ها آسيب نمي‌بيند ولي تهديد اصلي متوجه بناي كعبه زرتشت است كه در محوطه نقش رستم، روي زمين ساخته شده و همين امروز هم به طور مستقيم در معرض فرو نشست قرار گرفته و متاسفانه، نشست كعبه زرتشت به سرعت در حال گسترش است. متاسفانه تا امروز هيچ پايش دقيق نقشه‌برداري در مورد گسترش نشست در كعبه زرتشت انجام نشده كه به باور من، فقط در صورت انجام برداشت دقيق نقشه‌برداري، مي‌توان توسعه نشست كعبه زرتشت را مشخص و براي جلوگيري از آن چاره‌يابي كرد. آنچه تا امروز براي بررسي تهديدها عليه محوطه نقش رستم و بناي كعبه زرتشت انجام شده شامل تحقيقاتي مبتني بر سنجش رادار و توسط كارشناسان دانشگاه شيراز، دانشگاه آزاد شيراز، سازمان زمين‌شناسي در تهران و شيراز و پژوهشگاه ميراث فرهنگي بوده و نتايج همين بررسي‌ها، واقعيت فرونشست در دشت مرودشت و همچنين، جدي بودن خطر فرونشست براي اين محوطه‌هاي باستاني را تاييد كرده و بايد به ضرورت توقف هرچه سريع‌تر برداشت از منابع آب زيرزميني و توقف كشاورزي و دامپروري در دشت مرودشت توجه شود چون تداوم اين وضع، بر اين بناهاي باستاني كه در فهرست ميراث جهاني هم به ثبت رسيده‌اند، تاثيرگذار خواهد بود. اما نكته‌اي كه معمولا لابه‌لاي پررنگ شدن فرونشست دشت مرودشت كمرنگ شده، ضرورت رعايت و اجراي پروتكل‌هاي حفاظت، پايش و مرمت محوطه‌هاي باستاني است. در عكس‌هايي كه منتشر كرده‌ام مي‌توان به وضوح مشاهده كرد كه در محوطه نقش رستم، يك جوي زهكش درست كرده‌اند كه ايجاد اين جوي زهكش، يك اقدام كاملا غيرعلمي است علاوه بر اينكه نحوه حفر اين جوي اين گونه است كه انگار تعدادي كارگر را آورده‌اند تا كف محوطه را به اين شيوه كنده‌كاري كنند. محوطه باستاني نقش رستم با يك گاراژ اتوبوسراني فرق داشته و نبايد به اين شكل زه‌كشي مي‌شد كه به نظر من، همين زه‌كشي كف محوطه نقش رستم، موجب توسعه شكاف‌ها شده. در محوطه نقش رستم، ما با چند نماد شناخته شده كل تاريخ و فرهنگ ايران در سراسر جهان مواجهيم كه يكي از اين نمادها، زانو زدن والرين در مقابل خشايارشاه و تاجگذاري اردشير بابكان است. در چنين محوطه‌اي، هر گونه اقدام و بررسي و پايش بايد با حساسيت و دقت ويژه صورت بگيرد در حالي كه به نظر مي‌رسد ظرف دو يا سه سال اخير، ميراث فرهنگي استان فارس جز دريافت وجه بليت از گردشگران ورودي، هيچ كاري براي نگهداري و پايش و مرمت در اين محوطه انجام نداده و البته اقدامات پيش از اين سه سال هم چندان قابل تعريف نبوده است.
شما در محوطه نقش رستم چه تخريب‌هايي مشاهده كرديد؟
ما آسيب‌هايي كه به محوطه كعبه زرتشت وارد شده را ديديم. شكاف‌ها در محوطه كعبه زرتشت در حال گسترش است و البته شيوه برخورد با اين شكاف‌ها تا امروز اين بوده كه روي شكاف‌ها را بپوشانند كه اين نحوه برخورد با شكاف، همان چيزي است كه‌در زمين كشاورزي اتفاق مي‌افتد اما محوطه كعبه زرتشت، زمين كشاورزي نبوده و بنابراين، پركردن شكاف‌ها، روش منطقي و درستي نيست.
در كف محوطه نقش رستم چه تخريب‌هايي را شاهد بوديد؟
به ما گفتند كه به دنبال بارندگي شديد فروردين و ارديبهشت امسال در دشت مرودشت، داخل ترانشه‌اي كه سال‌ها قبل توسط كاوشگران و باستان‌شناسان حفر شده بود، آب جمع شده و رييس محوطه هم به اين نتيجه رسيده كه همين ترانشه قديمي را توسعه بدهند تا به يك جوي زهكش طولاني تبديل شود كه حالا داخل همين جوي زهكش هم شكاف ايجاد شده و البته كه ايجاد اين زهكش، كاملا غيراصولي و غيرقانوني و خلاف پروتكل نگهداري و پايش و مرمت ميراث فرهنگي است ولي با اين حال، چاره اين چند ماه اين بوده كه براي هر قسمتي از محوطه نقش رستم كه دچار آبگرفتگي شده، به همين شيوه متوسل شده‌اند. برداشت من اين است كه مديركل ميراث فرهنگي استان فارس كه ظرف 5 يا 6 ماه اخير هم منصوب شده، فرد علاقه‌مندي است كه براي استفاده از نظرات كارشناسان و جلوگيري از اقدامات عبث تلاش مي‌كند چون در اين مجموعه با سلسله مراتبي شامل مدير پايگاه جهاني تخت جمشيد و مديركل ميراث فرهنگي استان فارس مواجهيم كه اين اتفاقات هم در پايگاه جهاني تخت جمشيد رخ داده است.
از صحبت‌هاي شما مي‌توان اين طور برداشت كرد كه كعبه زرتشت با خطر جدي مواجه است چون كعبه زرتشت، كف محوطه نقش رستم واقع شده و شكاف‌ها بر ديوار كعبه زرتشت هم نشان مي‌دهد كه اين بنا از فرونشست دشت مرودشت به طور جدي آسيب ديده. شما متخصص زلزله‌شناسي هستيد. اين سوال را با توجه به تخصص شما مي‌پرسم؛ آيا فرونشست در دشت‌ها مي‌تواند به وقوع زلزله يا تشديد آسيب‌هاي متعاقب زلزله منجر شود؟
بله؛ در هر دو مورد جواب مثبت است. منتها علاوه بر نگراني بابت تشديد خطر زلزله، بايد به اين مساله هم توجه كنيم كه اگر گسلهاي در مرحله بحراني، گسيختگي يا مرحله نهايي گسيختگي باشد و در محيط استقرار اين گسله، فرونشست گسترده‌اي ايجاد شود، ممكن است تحريك نهايي رخ بدهد و زمين لرزه اتفاق بيفتد. آنچه در مورد محوطه نقش رستم مي‌توان گفت اين است كه چندين گسل در همان رخ سنگي كه آرامگاه 4 پادشاه هخامنشي ساخته شده، وجود دارد ولي هخامنشيان در همان زمان از وجود شكستگي گسله با خبر بودند و با هوشمندي از اين شكستگي‌هاي گسله براي زهكش آب استفاده كرده‌اند. طبق اطلاعاتي كه تاكنون داريم، طي 2500 سال اخير زلزله مهمي در محوطه تخت جمشيد و نقش رستم اتفاق نيفتاده اما اين به آن معنا نيست كه در اين محوطه هرگز زمين‌لرزه بزرگي اتفاق نخواهد افتاد. طبق نظريه‌اي آزمون نشده و فقط به عنوان يك پيش‌فرض، گفته مي‌شود كه تخت جمشيد بر اثر وقوع زمين‌لرزه تخريب شده و اسكندر نقشي در تخريب تخت جمشيد نداشته ولي بعضي ديگر از ايرانشناسان مي‌گويند كه ممكن است حضور اسكندر در تخت جمشيد با وقوع زمين‌لرزه همزمان شده باشد چون اسكندر نمي‌توانسته با يك حمله، آن كاخ‌هاي باشكوه را از بين ببرد. البته تاكنون در مورد صحت اين نظرات، تحقيقي صورت نگرفته و بنابراين بر مبناي همان نگاه كلاسيك مي‌توان گفت كه طي 2500 سال اخير يا حداقل، از زمان حمله اسكندر و از حدود 2300 سال قبل تا امروز، زمين‌لرزه مهمي در اين محوطه رخ نداده است. حالا در مرور مجدد سوال شما و متاثر شدن فرونشست دشت مرودشت از گسل‌ها، جواب مثبت است چون دشت‌ها به دليل گسل‌ها شكل گرفته‌اند و بنابراين نشست‌ها هم تحت تاثير گسل‌ها هستند. نتايج تحقيقات تئوريك هم نشان مي‌دهد كه نشست‌ها هم بر تحريك گسل‌ها اثرگذارند ولي جواب به اين سوال كه اين تاثيرگذاري در كدام نقطه باعث كدام اتفاق احتمالي خواهد شد، نيازمند بررسي‌هاي دقيق بر محوطه باستاني شهر پارسه و شامل تخت جمشيد، نقش رستم و حتي پاسارگاد است.
طي روزهاي اخير و بعد از گذشت حدود 10 سال اين خبر دوباره اعلام شد كه چون نقش رستم در صخره‌هايي بسيار قطور ساخته شده، آرامگاه‌هاي واقع در صخره‌ها بر اثر فرونشست آسيبي نمي‌بينند. آيا اين اظهارنظر درست است؟ آيا فرونشست و خالي شدن زير زمين، دوام و استقامت صخره را تحت تاثير قرار نخواهد داد؟
اين تاثيرات به صورت فوري نخواهد بود و بنابراين، انتظار نداريم كه فرونشست دشت مرودشت، در كوتاه‌مدت به ايجاد ترك و كج شدن مقبره‌هاي داخل صخره‌ها منجر شود. فعلا فوري‌ترين آسيب بر اثر فرونشست در محوطه شهر پارسه را در كعبه زرتشت شاهديم. اما فرو نشست در مجموع يك استرس در اين محوطه ايجاد مي‌كند و شكل كل دشت تحت اين استرس تغيير خواهد كرد و چه بسا اين استرس در درازمدت بر صخره‌ها هم اثر بگذارد كه حتما با روند مستمر فرونشست در دشت مرودشت، تمام محوطه‌ها از اين پديده تاثير خواهند گرفت به اين معنا كه فرونشست در درازمدت به ناپايداري‌هاي دامنه كوه مي‌انجامد و حتما بر زهكش‌ها اثر جدي مي‌گذارد و بدون شك، كل محيط را به هم مي‌ريزد.b