«درياچه اروميه كاملا خشك شده؟»، « درياچه اروميه؛ مرگ تدريجي ايران به دست مافياي آب» و ... از مهم‌ترين خبرهايي است كه در هفته‌هاي اخير درباره درياچه‌اي منتشر شده كه سال‌ها نام بزرگ‌ترين درياچه داخلي كشور و آب شور خاورميانه و حتي ششمين درياچه آب شور دنيا را يدك مي‌كشيد، اما سال‌هاست كه تنش زخمي است و روحش خسته.
آنچه بر اين درياچه گذشته است را همه مي‌دانند و نيازي به توضيح و تفسير بيشتر نيست، اما آنچه نبايد فراموش كرد، اين است كه بهره‌برداري نامناسب، بي‌تدبيري، ناكارآمدي و ده‌ها دليل ديگر وجود داشت و دارد كه اجازه نداد، حيات از دست رفته‌اش دوباره برگردد.
تعابير زيادي درباره وضعيت اين درياچه بيان شده، برخي كارشناسان مي‌گويند مديريت نادرست و غيرعلمي سبب شده كه درياچه اروميه به اين وضع دچار شود و برخي هم تغييرات اقليمي را مقصر مي‌دانند؛ «فرشاد قوشچي»، استاد دانشگاه و كارشناس كشاورزي پايدار هم بر اين باور است كه وضعيت كنوني درياچه اروميه تاثيرگذار از هر دو اين عوامل است، اما با درصدهاي متفاوت.
او در گفت‌وگو با «اعتماد» تاكيد مي‌كند كه مديريت غيرعلمي و ناكارآمدي 80 درصد و شرايط اقليم و گرم شدن زمين 20 درصد سبب به خطر افتادن حيات درياچه اروميه شدند، اما به اين معني نيست كه عدم تخصيص حقابه درياچه از سدهاي اطراف و از همه تلخ‌تر حفر چاه‌هاي عميق با هدف كشاورزي در اطراف درياچه طي سال‌هاي گذشته را ناديده بگيريم.
او مي‌گويد: «سال‌هاي پيش وقتي صحبت از توسعه كشاورزي در اروميه شد و كشاورزان خواستند محصولات سيب و انگور خود را بيش از گذشته توليد كنند، تنها چيزي كه به ذهن‌شان رسيد، اين بود كه چاه‌هاي عميق حفر كنند، غافل از اينكه اين چاه‌هاي عميق منابع آب‌هاي زيرزميني كه درياچه را تغذيه مي‌كردند، با اين حركت از بين برد.»
قوشچي اين را هم اضافه مي‌كند كه از سال 57 تاكنون حفر چاه‌هاي عميق در اروميه 50 برابر شده است، بدون اينكه براي جايگزيني آن چاره‌اي انديشيده شود. وقتي شرايط به اينجا رسيد، همه به دنبال اين بودند كه تقصير را گردن تغيير اقليم بيندازند.
خطر بيخ گوش ساكنان منطقه
طبق آخرين آماري كه چندي پيش سايت عصرايران منتشر كرده است در حال حاضر، تنها ۱۰ درصد از درياچه اروميه باقي مانده و تراز آن به ۱۲۷۰ متر و ۱۰ سانتي‌متر رسيده كه ۳ متر كمتر از تراز استاندارد آن است. اين كاهش سطح آب، عواقب زيست‌محيطي و اقتصادي جدي به همراه داشته و زندگي ميليون‌ها پرنده مهاجر و ساكنان منطقه را تهديد مي‌كند. يكي از اصلي‌ترين عوامل خشك شدن درياچه اروميه، ساخت ۲۳ سد در حوضه آبريز آن است. اين سدها عمدتا براي تامين آب كشاورزي ساخته شده و منجر به كاهش شديد جريان آب ورودي به درياچه شده‌اند. اين امر، علاوه بر تبخير بيشتر آب، اكوسيستم‌هاي اطراف درياچه را تخريب كرده و معيشت كشاورزان و دامداران محلي را تحت تاثير قرار داده است. قوشچي با اشاره به اينكه ادامه بي‌توجهي به درياچه اروميه مي‌تواند خطر بزرگي براي كشاورزان و ساكنان منطقه داشته باشد، مي‌گويد: «خطر وقوع توفان نمكي كه بارها درباره آن صحبت شده همچنان وجود دارد. وقتي به جاي حفظ بزرگ‌ترين درياچه كشور، به دنبال حفر چاه براي توليد سيب و انگور بودند، اتفاق‌هايي مانند توفان نمك دور از ذهن نيست.»
اين استاد دانشگاه ادامه مي‌دهد: «اتفاق تلخي كه افتاده اين بود كه خيلي از سيب و انگورهاي كاشته شده به دليل نبود مديريت درست براي چيدن و فروختن آن در باغ‌ها و كنار جاده‌ها رها شدند و اين يعني دوبار آب درياچه اروميه هدر رفت.»
او اشاره‌اي به موضوع «آب مجازي » دارد و مي‌افزايد: «براي توليد يك هندوانه پنج كيلويي، 2500 ليتر آب مصرف و در نهايت به كشور تركيه صادر مي‌شود اين يعني اينكه ما 2500 ليتر آب يا همان آب مجازي صادر كرديم، به همين دليل است كه كشورهاي پيشرفته اقدام به توليد اين محصولات نمي‌كنند.»
كارشناس كشاورزي پايدار در پاسخ به اين پرسش كه چرا به‌‌رغم تلاش‌هاي زياد و صرف هزينه‌هاي گزاف، درياچه اروميه جان نگرفت، مي‌گويد: «ببينيد مساله درياچه اروميه مساله پيچيده‌اي است، چون از چند جهت احياي آن هم متولي دارد و هم ندارد. اول بايد ببينيم منظور از احيا چيست. اصلا منظور از احياي درياچه اروميه چيست؟ به نظر مي‌رسد كه اولا خيلي موضوعات شفاف نيست و احياي درياچه اروميه به‌‌رغم ستادهايي كه دارد و انجام شده و مركزي كه اين كار را انجام مي‌دهد، چطور مي‌خواهد اين كارها را انجام دهد؟»، «آنچه به صورت جسته و گريخته در اخبار و گزارش‌ها مي‌شنويم، اين است كه مثلا مهم‌ترين راهكار احياي درياچه اروميه، انتقال آب از رودخانه‌هايي است كه در اطراف درياچه وجود دارد. به‌طور نمونه رودخانه زاب كه حدود 36 كيلومتر كانال كشيدند كه به درياچه اروميه بيايد و ظاهرا اين طرح انجام شده و چيزي حدود 7-6هزار ميليارد تومان هزينه كردند. اما مهم اين است كه اين اقدام چقدر براي احيا بازدهي دارد. همچنين گفته مي‌شود كه تا سال 1400، 15هزار ميليارد تومان براي درياچه اروميه تخصيص پيدا كرده و از آن به بعد هم مبالغ زيادي تخصيص پيدا كرده كه من آمار دقيقش آن را ندارم. اما اينكه چقدر موثر بوده را دقيق نمي‌دانم. اما مي‌دانم كه طرح‌هاي احياي درياچه اروميه، طرح‌هاي شفاف و روشني نبوده كه همه هم نسبت به آن طرح‌ها اتفاق‌نظر داشته باشند.» اين استاد دانشگاه تاكيد دارد: آنچه مسلم است، اين است كه تنها با انتقال آب از رودخانه‌هاي مجاور درياچه اروميه يا واقع‌شده در حوضه آبريز درياچه اروميه مثل رودخانه زاب كه كانال كشيدند، درياچه احيا نخواهد شد، زيرا لازمه اين اتفاق مجموعه‌اي از شرايطي است كه بر آن منطقه جغرافيايي حكمفرماست كه بايد توام با هم انجام شود.
قوشچي اين را هم اضافه مي‌كند كه عده‌اي معتقدند بايد پيشگيري مي‌شد، بعد سراغ درمان مي‌رفتيم؛ مطمئنا اگر پيشگيري زودتر انجام مي‌شد، نياز به صرف اين همه هزينه نبود و مي‌شد اميد بيشتري به احياي درياچه اروميه بست، اما حالا كه بيمار ما در حال احتضار است، معلوم نيست كه با صرف اين هزينه‌ها هم كمكي به احياي درياچه اروميه شود.
«ما براي اينكه درياچه اروميه احيا شود، بايد به سطح تراز اكولوژيك درياچه برسيم كه برابر با 1/1274 متر است. الان چيزي حدود 1270 يا كمي كمتر يعني 1265 متر است و حدود 5-4 متر از طراز فاصله داريم. طبيعي است كه ميزان آب درياچه اروميه بسيار متغير است. در ماه‌هاي پربارش سال و اواخر زمستان و بهار، اميد به احيايش مي‌رود، چون به‌طور طبيعي بارندگي بيشتر و از رودخانه‌هاي اطراف و حوزه‌هاي آبريز، آب بيشتري جاري مي‌شود و در فصل خشكي به كمترين ميزان خودش مي‌رسد.»
قوشچي تاكيد مي‌كند: «بنابراين احياي درياچه اروميه به‌طور مطلق، آسان نيست. در بعضي از ماه‌هاي سال اميدواركننده است و در بعضي از ماه‌هاي سال به‌شدت نااميدي به بار مي‌آورد، به‌طوري كه از 6 هزار كيلومتر مربع وسعت درياچه، مطابق آماري كه ستاد احيا مي‌گويد به 1500 كيلومتر رسيده و برخي آمارها مي‌گويد كمتر از 500 كيلومتر مربع. يعني از 6000 كيلومتر مربع، ما به كمتر از 500 كيلومتر مربع رسيديم. آمار رسمي مي‌گويد حدود 1300-1200 كيلومتر مربع و به اين ترتيب اين كار بسيار سخت است. يعني درياچه‌اي كه 95-90 درصد مساحت خودش را از دست داده و خشك شده، احيايش به مراتب سخت‌تر است، چون وقتي آب هم در درياچه جاري مي‌شود، به دليل ضريب تبخير و تعريق سالانه مقدار زيادي از اين آب تبخير مي‌شود و بنابراين يك توازن منفي از راه آب ورودي و خروجي از راه تبخير اتفاق مي‌افتد و كار را سخت‌تر مي‌كند.