سیدعلی پورطباطبایی
روز چهارشنبه ۱۶ آبان، معاون اجرایی رییس‌جمهور ممنوعیت استفاده از سوخت مازوت در سه نیروگاه کشور را به عنوان خبر خوب اعلام کرد تا تنها ۲ روز قبل از آغاز بیست و نهمین اجلاس تغییرات اقلیمی سازمان ملل، تیتر رسانه‌ها به یک موضوع محیط زیستی اختصاص پیدا کند.
آنچه دکتر قائم‌پناه اعلام کرد، مصوبه دومین جلسه کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا بود که با حضور شینا انصاری، معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست، محمدجعفر قائم‌پناه معاون اجرایی رییس جمهور و استاندار استان مرکزی و نمایندگان وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های متولی امر کاهش آلودگی هوا، در سازمان حفاظت محیط زیست برگزار شد و بر اساس آن از شنبه مصرف مازوت در سه نیروگاه مهم کشور واقع در سه استان مرکزی، اصفهان و البرز ممنوع می‌شود.
مازوت چیست؟
نفت کوره یا مازوت Mazut یکی از هیدروکربن‌های نفتی است که به عنوان باقی‌مانده برج تقطیر و در مراحل پالایش نفت خام پس از نفتا، بنزین و نفت سفید به‌دست می‌آید و چون سیاه‌رنگ است به نام نفت سیاه نیز خوانده می‌شود و ارزان‌ترین سوخت مایع در دسترس برای کوره‌ها، حمام‌ها و تنور نانوایی‌ها، موتورهای دیزلی دریایی و برخی نیروگاه‌ها است. علت ارزان بودن مازوت این است که استفاده از آن نیازمند رسیدن به دمای بالایی است و نمی‌توان آن را در خودروها، قایق‌ها یا کشتی‌های کوچک مورد استفاده قرار داد؛ زیرا تجهیزات مورد نیاز برای گرم کردن آن، فضای زیادی لازم دارد و موجب سنگین شدن وسیله نقلیه می‌شود و فرآیند خاصی را نیاز دارد که در وسایل نقلیه کوچک یا سریع ممکن نیست. هرچند در نیروگاه‌ها یا کشتی‌های بزرگ راه‌اندازی تجهیزات مورد نیاز برای گرمایش سوخت نفت کوره امکان‌پذیر است و از این رو بیشتر در آنها استفاده می‌شود.
مضرات استفاده از مازوت چیست؟
مازوت به عنوان یکی از محصولات جانبی فرآیند تقطیر نفت خام و در‌واقع یکی از پسماندهای این فرآیند به شمار می‌رود و اگر چه در گذشته مصارف زیادی داشته اما به مرور زمان در جهان با ورود سوخت‌های تمیزتر مانند گاز طبیعی که نگهداری، حمل و نقل و استفاده از آنها راحت‌تر است، جایگزین شده است. در گذشته انواعی از نفت کوره در کشورهای مختلف از روسیه تا آمریکا و اروپا در کاربردهای مختلفی از گرم کردن منازل تا بویلرهای ساختمانی استفاده شده اما وضع استانداردهای محیط زیستی کم‌کم به حذف کامل آن از مصرف منتهی شده است. با سوختن مازوت، ترکیبات سمی مختلفی تولید می‌شود که از آن جمله ترکیبات Sox است. بخشی از Sox گاز SO2 یا دی‌اکسید گوگرد است که برای سلامتی انسان خطرات زیادی دارد. در صورت استنشاق این گاز خطر مرگ وجود دارد و به سرعت می‌تواند به اندام‌های تنفسی از جمله ریه آسیب برساند که ممکن است عوارض و علائم آن را بعد از گذشت مدتی مشخص شود. دی‌اکسید گوگرد اشتعال‌پذیر نیست. در حالت مایع سبب یخ زدگی می شود و در صورت تماس، سوختن پوست را به همراه دارد، از طرفی در صورت واکنش با آب می‌تواند اسیدی قوی تولید کند که به شدت آسیب‌رسان است. در صورت تماس دی‌اکسید گوگرد با چشم در حالت گازی، اگر غلظتی حدود 5 PPM داشته باشد، برای بینایی مضر است و در صورت افزایش غلظت به 8 PPM آسیب‌های جدی با آثار طولانی مدت به چشم وارد می‌کند. در صورت تنفس این گاز اندام‌هایی ازجمله گلو، غشای مخاط و سایر اندام‌های تنفسی درگیر شوند. اگر در کوتاه‌مدت در معرض تنفس1 PPM آن قرار بگیرید آسیبی برگشت‌پذیر به ریه وارد شده ولی در غلظت بالا تورم ریه صورت گرفته و در نهایت موجب مرگ می‌شود و بروز علائم آن ممکن است حتی تا چند روز به طول بینجامد. از دیگر خطرات تماس با این گاز می‌توان به خرابی و پوسیدگی بیش از حد دندان‌ها اشاره کرد و همچنین بیماری لثه را نیز به دنبال دارد. سوختن مازوت همچنین باعث تشکیل سولفات‌ها و نیترات‌ها به شکل آئروسل می‌شود که با تشدید آلودگی هوا خطر حملات قلبی و مشکلات تنفسی ازجمله آسم را افزایش میدهند. این آلودگی‌ها باعث ایجاد باران اسیدی شده و اکوسیستم‌های زمین را تحت تاثیر قرار میدهند.
مهمان اجباری نیروگاه‌های کشور
به علت ماهیت نفت کوره و ویسکوزیته بالای آن، مصرف این فرآورده تنها در نیروگاه‌های بخار امکان‌پذیر است. از بین ۲۵ نیروگاه بخار موجود در کشور (با احتساب نیروگاه‌های صنایع) ۱۴ نیروگاه سابقه مصرف نفت کوره به عنوان سوخت جایگزین در 10 سال اخیر را دارند که بیشتر آنها در خارج از محدوده شهری قرار دارند. محسن طرزطلب، مدیرعامل وقت شرکت تولید نیروی برق حرارتی کشور در سال ۱۴۰۰ گفته است: «سوخت تمام نیروگاه‌های کشور چه نیروگاه بخاری، گازی و سیکل ترکیبی از طریق گاز تامین می‌شود و اولویت اول ما این است که نیروگاه‌ها هم گاز مصرف کنند. اما در فصل زمستان با سرد شدن هوا اولویت، تامین گاز خانگی و شهری است و میزان مازاد را به نیروگاه‌ها و صنایع اختصاص میدهند که در این شرایط نیروگاه‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که از سوخت دوم استفاده کنند.» بر این اساس استفاده از مازوت اولویت اصلی نیروگاه‌های حرارتی کشور نیست و در همه نیروگاه‌ها نیز قابل مصرف نیست. طرزطلب می‌افزاید: «سوخت دوم نیروگاه‌های بخاری مازوت است و ما در تمام نیروگاه‌ها مخازنی را احداث کرده‌ایم که بتوانیم سوخت مایع یعنی گازوئیل و مازوت را ذخیره کنیم. به همین دلیل وقتی مصرف گاز کشور در بخش خانگی و تجاری بالا می‌رود، مجبور به استفاده از سوخت مایع می‌شویم و هرچند اولویت این است که تا جای ممکن از گازوئیل استفاده کنیم؛ اما گاهی مشکلاتی پیش می‌آید که مجبور به استفاده از مازوت هم می‌شویم.»
بر اساس آمارها، تا سال ۱۴۰۰ در برخی روز‌ها تا ۶۰ میلیون لیتر سوخت مازوت در کشور در نیروگاه‌ها مصرف شده و در سال ۱۴۰۲ نیز این میزان به ۵۴ میلیون لیتر رسیده که علت اصلی آن، کمبود سوخت اول نیروگاه‌های حرارتی کشور عنوان شده است. در این میان سه استان کشور بیش از بقیه از مازوت تأثیر گرفته‌اند که دولت در مصوبه اخیر حذف مازوت از این سه استان را هدف گرفته است.
خاموشی یا آلودگی هوا؛ کدام یک اولویت دارد؟
استدلال اصلی متولیان نیروگاه‌های کشور که به استفاده از سوخت مازوت در آنها منجر شده، مقابله با خاموشی است. با افزایش مصرف گاز طبیعی در بخش صنعتی و خانگی در سال‌های اخیر و عدم تأمین ظرفیت جدید در بخش نیروگاهی، مشکل کمبود برق در سال‌های اخیر رخ نمایاند. جدای از افزایش مصرف که به سبب سرمای هوا اتفاق افتاد، مصرف بالای لوازم گازسوز ناشی از فرسودگی یا عدم رعایت استانداردهای لازم، عامل دیگری است که رفع آنها به طور ناگهانی و مقطعی ممکن نیست. از سوی دیگر راندمان نیروگاه‌های کشور به سبب قدیمی بودن فناوری و ناتوانی از دسترسی به فناوری‌های جدید به سبب هزینه بالا یا تحریم‌های خارجی، از دیگر عوامل مطرح شده برای عدم افزایش ظرفیت تولید برق در کشور است. از سوی دیگر استفاده از مازوت و سوخت مایع همواره چالش‌هایی را به دنبال دارد یکی از مهم‌ترین آنها را می‌توان بی‌رغبتی نیروگاه‌داران از این سوخت دانست چرا که استفاده از گازوئیل و مازوت در نیروگاه‌ها استهلاک بیشتری دارد و منجر به کاهش راندمان نیروگاهی می‌شود اما به دلیل آنکه مصرف گاز در بخش خانگی بالا می‌رود، چاره‌ای جز استفاده از سوخت دوم ندارند. راه حل مدیریت سیاسی کشور در سال‌های گذشته، اولویت دادن تأمین برق بر آلودگی هوا بوده است. امری که فقط در کلانشهر اراک عامل ۶۶۱ مرگ در یک سال شناخته شده و گزارش‌های دیگری از مرگ مستقیم بر اثر آلودگی هوا از دیگر کلانشهرهای کشور نیز وجود دارد. از این رو دولت چهاردهم به عنوان یکی از وعده‌های اصلی محیط زیستی خود، از ابتدا حفظ جان انسان‌ها را در کنار تلاش برای تأمین برق، به عنوان اولویت خود اعلام کرد که حاصل آن ممنوعیت مصرف مازوت در سه نیروگاه کشور است.
محدودیت‌های قانونی استفاده از مازوت چیست؟
محبوبه جلالی، کارشناس امور حقوقی معتقد است بنا بر اصل ۲۲ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از تعرض مصون است، مگر در مواردی که قانون تجویز کند. بنا بر این اصل استفاده از مازوت جان اشخاص را به خطر می‌اندازد و قانون هم تجویزی در این مورد نداده است مگر در آیین‌نامه‌های خاص با شرایط ویژه.
بر اساس اصل ۵۰ قانون اساسی حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل‌های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌شود. از این روی، فعالیت‌های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است. این نشان‌دهنده اهمیت حفاظت محیط زیست است که در قانون اساسی ایران به چشم می‌خورد.
در اصل ۱۵۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بیان شده، قوه قضاییه وظیفه احیای حقوق عامه و گسترش عدل و آزادی‌های مشروع و نظارت بر حسن اجرای قوانین را دارد، لذا هنگامی که حقوق عامه مردم در برخورداری از هوای سالم به میان می‌آید، قوه قضاییه باید با تمام قدرت ورود پیدا کند و نباید بخشنامه‌ای صادر شود که استفاده از مازوت حتی به علت جلوگیری از خاموشی شهر‌ها قانونی تلقی شود. در ماده ۱ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست بیان شده که حفاظت از محیط زیست و پیشگیری و ممانعت از هر نوع آلودگی و هر اقدام مخربی که موجب بر هم خوردن تعادل و تناسب محیط زیست می‌شود، از وظایف سازمان حفاظت محیط زیست است. همچنین بنابر اصل ۲۹ قانون اساسی دولت موظف است خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی را برای همگان فراهم کند. شایان ذکر است از آن جهت که ایجاد و حفظ هوای پاک، از وظایف دولت است و همچنین پس از بروز بیماری درمان بیماران مسوولیتی است که بر دوش دولت است، آن هم از درآمد‌های عمومی؛ پس پیشگیری بهتر از درمان است. در ماده ۹ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، اقدام به هر عملی که موجبات آلودگی محیط زیست را فراهم کند، ممنوع است. منظور از آلوده ساختن محیط زیست عبارت است از پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب یا هوا یا خاک یا زمین به میزانی که کیفیت فیزیکی یا شیمیایی یا بیولوژیک آن زیانآور به حال انسان یا سایر موجودات زنده و یا گیاهان و یا آثار و ابنیه باشد تغییر بدهد. در ماده ۱۱ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست به سازمان محیط زیست اجازه داده شده با توجه به مقررات و ضوابط کارخانجات و کارگاه‌هایی که موجبات آلودگی محیط زیست را فراهم اخطار کند که ظرف مدت معینی نسبت به رفع موجبات آلودگی مبادرت یا از کار و فعالیت خودداری کنند. در غیر این صورت به دستور سازمان از کار و فعالیت آنها ممانعت خواهد شد و حتی این اجازه به رییس سازمان داده شده در مورد منابع و عواملی که خطرات فوری داشته باشند، بدو‌ن اخطار قبلی دستور ممانعت از ادامه کار و فعالیت آنها را بدهد. ماده ۱ قانون آلودگی نیز می‌گوید آلودگی هوا عبارت است از انتشار یک یا چند آلاینده اعم از آلاینده‌های جامد، مایع، گاز، پرتوهای یون‌ساز و غیر یون‌ساز، بو و صدا در هوای آزاد به صورت طبیعی یا انسان ساخت، به مقدار و مدتی که کیفیت هوا را به گونه‌ای تغییر بدهد که برای سلامت انسان و موجودات زنده، فرآیندهای بوم‌شناختی (اکولوژیکی) یا آثار و ابنیه زیانآور بوده و یا سبب از بین رفتن یا کاهش سطح رفاه عمومی شود که بر این اساس استفاده کارخانه‌ها و نیروگاه‌ها از سوخت مازوت شامل عوامل مطرح شده در این ماده نیز می‌شود.
در ماده ۱۸ قانون هوای پاک آمده است، وزارت نفت مکلف است حداکثر تا سه سال پس از لازم‌الاجرا شدن قانون هوای پاک که در تاریخ 23/۰۵/1396 بوده است، سوخت تولیدی کشور از جمله بنزین، نفت‌گاز، نفت‌کوره و نفت‌سفید را مطابق با استاندارد ملی مصوب عرضه کند. سازمان محیط زیست مکلف است از تولید سوخت غیراستاندارد جلوگیری کند. کارخانه‌ها برای استفاده از مازوت باید روزانه و محدود مجوز بگیرند و در صورت تجویز لزوما باید از مازوت‌های استاندارد استفاده کنند، امر نظارت بر استفاده این موضوع بر دوش سازمان حفاظت محیط زیست است. وزارت نیرو مکلف است نسبت به توسعه، تولید و عرضه انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک بهینه به نحوی اقدام کند که حداقل ۳۰ درصد افزایش سالانه ظرفیت مورد نیاز برق کشور از انرژی‌های تجدیدپذیر تأمین شود. در ماده ۱۹ قانون هوای پاک، شفاف تصریح شده که حداقل ۳۰ درصد برق کشور باید از انرژی تجدیدپذیر که می‌تواند شامل انرژی بادی انرژی خورشیدی انرژی آبی انرژی امواج انرژی هیدروژن و... باشد، استفاده از آنها موجب کاهش مصرف فرآورده‌های نفتی و اشتغالزایی شده و میزان آلایندگی محیط زیست را نیز کاهش می‌دهد؛ اما متاسفانه این ماده قانونی رعایت نمی‌شود و خود نیروگاه‌های برق، بیشترین مصرف مازوت را برای روشن نگه داشتن روشنایی شهر‌ها در سطح کشور به خصوص در شهرهای بزرگ همچون تهران و مشهد دارند. همچنین در منشور حقوق شهروندی ماده ۲ آمده است: شهروندان از حق زندگی شایسته و لوازم آن همچون آب بهداشتی، غذای مناسب، ارتقای سلامت، بهداشت محیط، درمان مناسب، دسترسی به دارو، تجهیزات، کالا‌ها و خدمات پزشکی، درمانی و بهداشتی منطبق با معیار‌های دانش روز و استانداردهای ملی، شرایط محیط زیستی سالم و مطلوب برای ادامه زندگی برخوردارند. همچنین در ماده ۱۱۳ منشور آمده، هر شهروند حق بهره‌مندی از محیط زیست سالم، پاک و عاری از انواع آلودگی، ازجمله آلودگی هوا، آب و آلودگی‌های ناشی از امواج و تشعشعات مضر و آگاهی از میزان و تبعات آلاینده‌های محیط زیست را دارد. مجموعه موارد حقوقی بالا نشان می‌دهد قانونگذاران ایران در موارد متعدد حق بر هوای پاک و تکلیف دولت و سایر بازیگران بخش‌های عمومی و خصوصی را در پاک نگاه داشتن هوا و آب و خاک از آلودگی به رسمیت شناخته و بر آن تأکید می‌کنند و از این رو مطالبه هوای پاک و مقابله با آلودگی آن، از وظایف همه از جمله شهروندان به شمار می‌رود.
ممنوع شدن استفاده از سوخت مازوت
در سه نیروگاه کشور
فعالان محیط زیستی از یک سو و سازمان محیط زیست به عنوان مسوول اصلی پایش آلودگی‌های زیست محیطی کشور، تلاش زیادی برای ممنوعیت مصرف مازوت انجام دادند که در نهایت منجر به تصویب مصوبه‌ای در هیات دولت مبنی بر قطع مازوت‌سوزی در نیروگاه‌های شازند، منتظرقائم و شهید منتظری شد. این خبر در دومین جلسه کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا اعلام شد و محمدجعفر قائم‌پناه، معاون اجرایی رییس جمهور در آن جلسه با اشاره به اینکه سالهاست مشکل آلودگی هوا در کشور نه تنها حل نشده بلکه تشدید هم شده است، گفت: کاهش کیفیت هوا نشان می‌دهد یا قانون را خوب ننوشته‌ایم یا مجری خوبی نبوده‌ایم. وی با تاکید بر اینکه در فصل سرما پدیده وارونگی هوا و ناترازی انرژی در این فصل از عوامل تشدیدکننده آلودگی هوا است، افزود: سالانه ۱۶ میلیون تن مازوت برای تولید برق در کلانشهر اراک مصرف می‌شود که این امر، مشکلاتی برای زندگی و حیات مردم این استان و همچنین سایر استان‌ها نظیر تهران، البرز و اصفهان ایجاد کرده است. معاون اجرایی رییس‌جمهور با تاکید بر اینکه حفظ سلامت مردم، برای دولت وفاق ملی یک اصل است، تصریح کرد: به این علت رییس‌جمهور دستور دادند برای تامین سلامت مردم استفاده از مازوت در نیروگاه‌ها ممنوع شود. این عادلانه نیست که ما برای تامین برق عده‌ای، باعث به خطر افتادن سلامتی و حتی جان عده دیگری از مردم شویم. قائم‌پناه افزود: تصمیم به متوقف شدن مصرف سوخت مازوت ممکن است منجر به کاهش تولید برق در شبکه توزیع و خاموشی شود اما چاره‌ای نداریم زیرا نمی‌توانیم شاهد مرگ مردم بر اثر آلودگی باشیم. وی با اشاره به اینکه متاسفانه استفاده از مازوت و آلودگی ناشی از آن بیماری‌های بسیاری را ایجاد کرده‌اند، افزود: ممکن است ممنوعیت استفاده از مازوت مشکلاتی را برای حوزه‌های مختلف صنعت به خصوص تولید برق ایجاد کند اما مقرر شده است که وزارت نیرو ساعت‌های خاموشی را تنظیم و طبق برنامه، از قبل اعلام کند و به همین علت، پیشاپیش از همه مردم برای این خاموشی عذرخواهی می‌کنیم. معاون رییس‌جمهور همچنین با بیان اینکه «امیدواریم در مدیریت برق بتوانیم زمستان امسال را با کمترین خاموشی سپری کنیم» خبر داد که از شنبه ۱۹ آبان در مصرف سوخت مازوت در نیروگاه‌های سه استان مرکزی، البرز و اصفهان متوقف شود.
مازوت‌سوزی در همه نیروگاه‌های کشور بررسی می‌شود
در ادامه ممنوعیت مازوت‌سوزی، شینا انصاری، رییس سازمان محیط زیست کشور پنجشنبه ۱۷ آبان در حاشیه سفر به استان مازندران گفته است: در استان‌های البرز، مرکزی و اصفهان موضوع مازوت‌سوزی را به کرات داشتیم و بررسی پایش ایستگاه‌های کیفی هوا نیز نشان می‌داد که در شهرهای اراک و شازند میزان انتشار آلودگی ناشی از گوگرد بالاست و بر این اساس آنجا تصمیم گرفتیم مازوت‌سوزی در این سه نیروگاه ممنوع شود. وی با اشاره به اینکه در دیگر نیروگاه‌های کشور نیز این موضع در دست بررسی است، افزود: در مورد نیروگاه نکا و سایر استان‌ها درباره اینکه منابع آلاینده چه سهمی دارند، در آینده تصمیم‌گیری می‌شود. مازوت‌سوزی در نیروگاه نکا باید بررسی شود که در طول سال چند روز از سوخت مازوت استفاده می‌کنند و در حال حاضر فعلا تصمیمی مبنی بر ممنوعیت گرفته نشده است.
گام‌های دیگر برای کاهش آلودگی هوا
با وجود اینکه مازوت‌سوزی به عنوان یکی از عوامل مؤثر در رفع آلودگی هوای کلانشهرها مطرح است اما به گفته کارشناسان عوامل مهم دیگری نیز در ایجاد آلودگی هوا نقش دارند که خودروهای فرسوده از آن جمله است. به ویژه در بخش حمل و نقل عمومی، اتوبوس‌های دیزلی فرسوده، نقش مهمی در ایجاد آلودگی هوای کلانشهرها ازجمله تهران دارند و حل این مشکل، گام مهم دیگری است که برای کاهش آلودگی هوا باید برداشته شود.
منابع، ارقام و اطلاعات این گزارش
در دفتر روزنامه موجود است.