خشكسالي‌تركيه و بحران منطقه

در سفر نيمه آبان 1403 نگارنده به تركيه براي شركت در يك كنفرانس علمي نكته مهمي كه در مقايسه با سفرهاي سال‌هاي 1401 و 1402 به چشم مي‌آمد خشكسالي و كم‌بارشي و اثر مشهود آن بر چشم‌اندازهاي طبيعي اين كشور بود. بر اساس گزارش سرويس هواشناسي دولتي تركيه، ميزان بارندگي در آگوست 2024 در اين كشور 13.9 كيلوگرم بر متر مربع گزارش شد كه كمتر از ميانگين بلندمدت است كه بر اساس داده‌هاي دوره 2020-1991، ميزان بارندگي 14.8 كيلوگرم بر متر مربع محاسبه شده است. اين نشان‌دهنده كاهش 7 درصدي نسبت به ميانگين بلندمدت است. بخش‌هايي از منطقه مرمره جنوبي و درياي سياه غربي شاهد كاهش بيش از 80‌درصدي بارندگي بودند. منطقه مرمره به ويژه تحت تاثير قرار گرفت و در مقايسه با ميانگين‌هاي تاريخي 65‌درصد كاهش يافت. خشكسالي هيدرولوژيكي باعث خشكسالي اقليمي مي‌شود و خشكسالي كشاورزي و اجتماعي را تشديد مي‌كند. با سخت‌تر شدن دسترسي به آب و غذا، آب آلوده مي‌تواند باعث بيماري‌هاي مختلفي شود و بهره‌وري كشاورزي كاهش يابد. بنابراين علت اصلي اين كمبود آب، خشك شدن منابع آب زيرزميني و سطحي است. در اواخر جولاي 2024، مقامات منطقه سيهان (آداناي جنوبي) به دليل كمبود شديد آب كه بر قابليت‌هاي آبياري تاثير مي‌گذارد، نسبت به كاشت محصولات جديد هشدار دادند. اين وضعيت هشدارهايي را در مورد امنيت غذايي ايجاد كرده است، زيرا انتظار مي‌رود بازده محصولات به‌طور قابل توجهي كاهش يابد - پيش‌بيني‌ها حاكي از كاهش كلي برداشت حداقل 11درصدي است و زيان احتمالي براي برخي محصولات تا 40 درصد مي‌رسد.
در 60 سال گذشته، 186 درياچه از 240 درياچه در تركيه به‌طور كامل خشك شده‌اند و بقيه درياچه‌ها در معرض خطر خشكسالي شديد و آلودگي قرار دارند. وضعيت به قدري بحراني است كه هيچ درياچه‌اي را نمي‌توان در وضعيت خوب در نظر گرفت. تقريبا تمام درياچه‌ها با كاهش سطح آب، كاهش عمق مواجه هستند. سطح آب، عمق، آلودگي و كاهش اكسيژن به‌شدت بدتر شده است. متاسفانه بسياري از درياچه‌هاي طبيعي ميليون‌ها سال پيش تشكيل شده‌اند، به‌ويژه در چند دهه گذشته دچار خشكي شديد شده‌اند. سطح آب بايد با كاهش مصرف آب در آبياري كشاورزي تا 60 درصد و پايان دادن به آبياري بيش از حد كشاورزي حفظ شود. 
در چاناكاله در غرب تركيه درياچه‌هاي دميرچي، توز و هويرات خشك شده‌اند، در حالي كه درياچه توزلا در تكيرداغ با خطر خشكي مواجه است. درياچه‌هاي تركوس، بويوكچكمچه و كوچوكچمجه استانبول در معرض خطر آلودگي شديد قرار دارند. درياچه‌هاي مانياس و اوزونگول در باليكشير و درياچه‌هاي بورسا، از جمله داليان و ايزنيك، با خشك شدن و آلودگي مواجه هستند. در آنكارا، درياچه‌هايي مانند ايمير و موگان در معرض تهديدند. درياچه‌هاي ازمير نيز در حال خشك شدن هستند. درياچه وان در دو سال گذشته 30 درصد از سطح خود را از دست داده است، در حالي كه تالاب سلطان در قيصريه (كايسري) 80‌درصد خشك شده است. درياچه بوردور بيش از 40‌درصد از سطح آب خود را از دست داده است . درياچه سالدا حدود 12‌درصد از سطح آب خود را از دست داده است. ساير مناطق از جمله موغلا، آنتاليا، بوردور و آدانا نيز به دليل خشكسالي و آلودگي با بحران‌هاي شديد درياچه مواجه هستند.
از سوي ديگر رود دجله و فرات كه از تركيه سرچشمه مي‌گيرد و در پايين دست از مرزهاي سوريه و عراق مي‌گذرد، به موضوعي مهم تبديل شده است . مردم عراق به دليل سياست‌هاي آبي تركيه بيشترين آسيب را ديده‌اند، زيرا بخش‌هايي از رودخانه‌هاي عراق در سال‌هاي اخير با كاهش شديد جريان آب مواجه بوده‌اند. اگرچه پروژه‌هاي آبياري و انرژي تركيه هنوز به‌طور كامل در حوزه فرات تكميل نشده است، در حال حاضر 40 درصد كاهش جريان آب به سوريه و عراق وجود دارد. از نظر تاريخي پس از تاسيس جمهوري تركيه در 1923، اين رودخانه‌ها به منبعي مشترك با پتانسيل درگيري بين دولت‌هاي تركيه، سوريه و عراق تبديل شدند. در طول دهه‌ها، ساخت و ساز بحث‌برانگيز گسترده سدها و سامانه‌هاي آبياري بزرگ به‌طور پيوسته بحران آب را بدتر كرده است.به دنبال افزايش استفاده تركيه از آب رودخانه‌ها، جريان آب در ساير مناطق هر دو رود دجله و فرات به ميزان قابل توجهي كاهش يافته است. بدين‌ترتيب پروژه‌هاي تركيه منجر به خشكسالي در عراق شده است. تنش بين سه كشور به دليل ساخت سدها و سامانه‌هاي آبياري بزرگ در تركيه و ايران تشديد شده كه منجر به قطع آب در منطقه شده است. خشكسالي در منطقه عراق در سال‌هاي اخير افزايش يافته و مردم عراق به‌طور فزاينده‌اي از آن رنج مي‌برند. تغيير اقليم همچنين تاثير بالقوه كاهش دايمي بارندگي را دارد كه مي‌تواند منجر به درگيري‌هاي بزرگ احتمالي در آينده شود. پروژه‌هاي تركيه منجر به خشكسالي در عراق مي‌شود. پروژه جنوب شرقي آناتولي (GAP)، پروژه‌هاي آبياري و برق آبي و پروژه سد بزرگ مانند سد ايليسو در تركيه منجر به كمبود جدي منابع آبي شده و تاثير مستقيمي در عراق داشته است. در سال 1987، تركيه و سوريه بر سر اشتراك آب به توافق رسيدند. تركيه موافقت كرد كه حداقل جريان 500 متر مكعب در ثانيه به سوريه را حفظ كند. عراق و سوريه نيز در سال 1990 توافقنامه اشتراك آب را منعقد كردند، اما هنوز توافق قابل توجهي بين عراق و تركيه وجود ندارد كه در مورد سياست‌هاي اشتراك آب در منطقه تنش ايجاد كند.
مذاكرات آب بين جمهوري تركيه و عراق منجر شد كه تركيه مقدار آبي را كه از سد ايليسو - در سال 2020 تكميل شده - در پايين دست به عراق مي‌دهد. در مقابل، تركيه با مذاكرات محرمانه برخي اقدامات را تحميل مي‌كند. تركيه خواستار همكاري در مورد كردها در خاك سوريه شد. منافع اقتصادي نيز وجود دارد. شركت‌هاي تركيه‌اي از پروژه‌هاي سرمايه‌گذاري در ساخت و ساز و ساير زمينه‌ها در بازار عراق براي محصولات تركيه بهره‌مند مي‌شوند.