ناصر تقوايي بنيانگدار مستندهاي دراماتيك است
برنامه نمايش و نقد و بررسي دو فيلم «باد جن» و «نخل» ساخته ناصر تقوايي در قالب بيست و دومين نشست «شب‌هاي مستند» با مشاركت انجمن صنفي تهيه‌كنندگان سينماي مستند و با حضور محمدرضا اصلاني، فيلمساز و پژوهشگر پيشكسوت و ارد زند، مستندساز در سالن فردوس موزه سينما برگزار شد.
محمدرضا اصلاني، فيلمساز برجسته سينماي مستند در ابتداي اين نشست گفت: ناصر تقوايي، كارگردان شناخته شده‌اي در سينماي ايران است و يكي از مهم‌ترين فيلمسازان نسل ما به شمار مي‌رود. او از جمله نخستين افرادي است كه در سال ۱۳۴۵ به استخدام تلويزيون ملي درآمد. زماني كه بخش پژوهش در اين مجموعه راه‌اندازي شد و نسل جوان فيلمساز توانستند نخستين آثار خود را مقابل دوربين برده و تجربه كسب كنند، هر يك از آنها به بخشي از اين سرزمين رفتند و فيلم‌هايي را درباره زادگاه خود كارگرداني كردند.
در سينماي مستند دهه چهل شاهد سبك‌ها و رويكردهاي متنوعي هستيم
اصلاني با اشاره به اينكه تقوايي درباره مراسم زار دو فيلم ساخته است، ادامه داد: او فيلمي به نام «اربعين» را در كارنامه هنري خود دارد كه ابتدا قرار بود اثري درباره «عاشورا» كارگرداني كند، اما شرايط توليد آن به وجود نيامد و تقوايي با هوشمندي سراغ ايده ساخت فيلمي درباره اربعين رفت و آن فيلم امروزه يكي از آثار درخشان سينماي مستند ايران است. اصلاني با بيان اينكه غلامحسين ساعدي، جلال آل‌احمد و ناصر تقوايي دوستان نزديكي به شمار مي‌رفتند، خاطرنشان كرد: تقوايي در آن زمان با كمك‌هاي پژوهشي ساعدي موفق به ساخت فيلم «باد جن» شد، اما در واقع او از شناخت عميق‌تري نسبت به ساعدي درباره جنوب كشور برخوردار بود. به خاطر دارم اولين‌بار ناصر تقوايي را در دفتر پژوهش ملاقات كردم. در آن ديدار فريدون رهنما نيز حضور داشت. در آن ديدار قرار بر اين شد ناصر تقوايي به دليل شناخت كافي از جنوب كشور، موضوعي را درباره آن منطقه به تصوير بكشد. در آن مقطع هر فرد مي‌توانست خود موضوع مورد علاقه‌اش را انتخاب كند و همين مساله مسير مناسبي را براي بروز خلاقيت گشود.
در رمان‌هاي تقوايي نوعي نگاه سينمايي به چشم مي‌خورد
وي ادامه داد: در آن زمان ديدگاه، سبك‌ها و رويكردهاي مختلفي به وجود آمد و به همين دليل شاهد يكي از درخشان‌ترين دوران‌هاي تاريخ سينماي مستند ايران بوديم. اصلاني خاطرنشان كرد: همان زمان تقوايي يك نويسنده محسوب مي‌شد و مجموعه نوول او در همان سال منتشر شده بود. در آن زمان مسيري آغاز شده بود كه در پي آن ادبيات مدرن كشور در حال شكل‌گيري بود و مشخصه آن نثر خاص و نگاه به زواياي مختلف جامعه به شمار مي‌رفت. تقوايي دوران فعاليت سينمايي خود را از استوديو گلستان آغاز كرد. نكته جالب اين است كه در رمان‌هاي تقوايي نوعي نگاه تصويري و سينمايي به چشم مي‌خورد، مانند همينگوي كه او نيز تاثيراتي را از سينما دريافت كرده بود. در واقع نوعي تصويرگري سينماتوگرافي در نوشته‌هاي تقوايي به چشم مي‌خورد. اصلاني با بيان اينكه تقوايي در تلويزيون يك كارمند معمولي محسوب نمي‌شد، ادامه داد: او به عنوان يك جوان روشنفكر و چهره وارد اين مجموعه شد. در سينمايي كه تقوايي و ديگران در آن زمان به وجود آورند، نوعي تصويرگري دراماتيك به چشم مي‌خورد. تقوايي در اين دو فيلم تنها به موضوع وفادار مانده و آن را بدون هيچ مورد اضافه‌اي به شكلي صريح مطرح مي‌كند. با اين وجود، او تنها با تكيه بر موضوع باعث خلق يك فضاي دراماتيك مي‌شود.
تقوايي در مستندهاي خود به وجوه داستاني نزديك نمي‌شود
وي ادامه داد: تقوايي در فيلم‌هاي مستند خود هيچ‌گاه به وجوه داستاني نزديك نشده، بلكه به موضوع فيلم به مثابه امر داستاني نگاه مي‌كند. تقوايي فضا را به عنوان يك عنصر دراماتيك مطرح مي‌كند و اين يك ويژگي بسيار مهم در مجموعه مستندهاي او به شمار مي‌رود. كارگردان «جام حسنلو» يادآور شد: تقوايي به شكلي بي‌پيرايه نوعي رويكرد و سبقه حماسي را در پيش مي‌گيرد و اين مساله حتي درباره فيلم «باد جن» كه درباره بيماري ساخته شده است نيز به چشم مي‌خورد و اين بيماري را به شكلي نوعي از خود بيرون آمدن و استقامت تصوير كرده است. در فيلم بيماران به شكل جنگاوراني با بيماري ترسيم شده‌اند. اگر تقوايي تنها دو فيلم «باد جن» و «نخل» را ساخته بود، باز هم مي‌توانستيم او را فيلمسازي تراز اول به حساب بياوريم. اصلاني يادآور شد: كارهاي امثال تقوايي بنيانگذار مستندهاي دراماتيك در ايران بودند كه بعدها گسترش پيدا كرد و به عنوان سبكي ملي مطرح شد.
عكس‌هاي تقوايي حاوي نوعي بينش شخصي است
اصلاني در ادامه بيان كرد: وجه مشترك افراد روشنفكر جامعه در زمان ساخت اين آثار، توجه به طبقه فرودست بود. تقوايي از جمله نويسندگان و عكاسان مهم دوران ما به شمار مي‌رود و اميدوارم روزي فرصتي براي نمايش عكس‌هاي شاخص او نيز به وجود بيايد. تقوايي در اين آثار نيز رنجي از رنگ خاكستري را به كار مي‌گيرد و عكاس‌هاي او داراي نوعي بينش شخصي است. در آن هنگام افراد حاضر در شاخه‌هاي هنري مختلف همگي با يكديگر آشنايي و همكاري داشته و آثار مختلف در معرض ديد بودند و به همين دليل است كه در كنار سبك‌هاي فيلمسازي، ما شاهد بروز و ظهور سبك در عالم نقاشي نيز هستيم. اصلاني يادآور شد: اين روزها ناصر تقوايي ناخوش احوال است و من بسيار از اين موضوع دلگير هستم. حال بد او ناشي از كهولت سن نيست، بلكه او به دليل شرايط كاري، روزهاي بدي را سپري مي‌كند. او دو فيلمنامه كه مدت طولاني روي آنها كار كرده بود را نتوانست به صورت كامل فيلمبرداري كند و سرمايه‌گذاران پس از آنكه به نفع شخصي خود رسيدند، او را تنها گذاشتند.
«باد جن» و «نخل» داراي تفاوت‌هاي اساسي هستند
در ادامه اين نشست ارد زند گفت: ناصر تقوايي در ۲۵ سالگي اين فيلم را كارگرداني كرده است. در آن زمان جواناني روشنفكر و تحصيلكرده وارد تلويزيون شدند و نوعي نگاه آزادمنشانه روي هر موضوعي اعمال مي‌شود. در آن زمان فيلمسازان نوگرا و خلاق توانستند آزادانه موضوع‌هاي مورد علاقه خود را انتخاب كنند و فيلمسازان سينماي داستاني مي‌توانستند فيلم‌هاي روز سينماي دنيا را تماشا كنند در حالي كه چنين امكاني براي سينماي مستند فراهم نبود.