راهنماي تحقيقات ايراني
هنر در نفسِ خود، دولت است (سعدي)
دكتر ايرج افشار (۱۳89-۱۳04ش.) پژوهشگر فرهنگ و تاريخ ايران و ادبيات فارسي، ايرانشناس، كتابشناس و نسخه‌‌پژوه، نويسنده، استاد دانشگاه تهران و پايه‌گذار كتابخانه مركزي دانشگاه تهران و معروف به «پدر كتابشناسي ايران» است. كتاب «راهنماي تحقيقات ايراني» ايرج افشار كه يكي از مهم‌ترين منابع مطالعاتي پژوهشگران است، توسط چاپ نشريه شماره۲ مركز بررسي معرفي فرهنگ ايران در سال ۱۳۴۹چاپ و منتشر شده است. از همين روي، در اين شماره از روزنامه «اعتماد» به معرفي «روش‌تحقيق» اين كتاب از سخن نويسندگان آن مي‌پردازيم.
پيشگفتار غلامعلي رعدي آذرخشي
غلامعلي رعدي‌‌آذرخشي، رييس مركز بررسي و معرفي فرهنگ ايران، در «پيشگفتار» اين اثر نوشته است: «از آغاز تاسيس مركز بررسي و معرفي فرهنگ ايران ضرورت و فايده تدوين كتابي به نام راهنماي تحقيقات ايراني كه علاوه بر ذكر سوابق شامل فهرست مراكز و موسسات و افرادي باشد كه با ايرانشناسي سروكار دارند مورد توجه قرار گرفت و از دانشمند ارجمند آقاي ايرج افشار كه صلاحيت و بصيرت خاصي در اين امر دارند، تقاضا شد كه تاليف چنين كتابي را برعهده بگيرند. اينك كتاب حاضر كه براي تامين آن منظور به همت و كوشش ايشان فراهم آمده است از طرف مركز بررسي و معرفي فرهنگ ايران و با مساعدت مالي سازمان تربيتي و علمي و فرهنگي ملل متحد (يونسكو) انتشار مي‌يابد. بر صاحب‌نظران پوشيده نيست كه تدوين اين نوع كتاب‌ها و جمع‌آوري اين قبيل اطلاعات همواره با دشواري‌هايي همراه است و مخصوصا ممكن است در چاپ اول نقايص و نارسايي‌هايي در آنها ديده شود. بنابراين از مولف محترم بايد سپاسگزار بود كه با وقوف بر اين مشكلات كوشيده‌اند كه در قدم اول آن مقدار از اطلاعات و مدارك را كه مي‌توانسته‌اند به دست آورند و فعلا به صورت يك كتاب مقدماتي عرضه كنند تا چاپ‌هاي بعدي آن با توضيحات و انتقادات علاقه‌مندان و آشنايان به اين امور منقح و كامل شود. در نظر است كه از اين كتاب ترجمه‌اي نيز به زبان انگليسي آماده و چاپ شود تا مورد استفاده اكثر خارجياني كه ايرانشناسي رشته تحصيل و تحقيق آنهاست، قرار گيرد. بدين سبب از همه كساني كه مي‌توانند با ارسال اطلاعات جديد و يادآوري اصلاحات لازم مطالب مندرج در اين كتاب را تكميل يا اصلاح كنند، تقاضا مي‌شود كه از راهنمايي و بذل لطف دريغ نفرمايند.
يادداشت ايرج افشار
راهنماي تحقيقات ايراني مجموعه‌اي است حاوي تاريخچه مختصر تحقيقات مربوط به ايران در زبان‌ها و در زمان‌ها و در كشورهاي گوناگون؛ به انضمام فهرست‌هاي راهنما از منابع و مراجع، مجامع و مجلس‌ها، افراد و هيات‌ها، كتابخانه‌ها و مجموعه‌ها، مجله‌ها و نشريه‌هايي كه با اين رشته علمي و تحقيقي ارتباط دارند. مراجعه‌كنندگان بدين مجموعه آن را نه كامل مي‌بينند و نه عاري از نقص و اشتباه. اما تصورمي‌كنم كه براي پيشرفت تحقيقات و اطلاع يافتن محققان رشته‌هاي ايرانشناسي كه در اكناف جهان پراكنده‌اند خالي از سودمندي نباشد. موقعي كه از طرف مركز بررسي و معرفي فرهنگ ايران پيشنهاد تهيه چنين مجموعه‌اي به من شد، مي‌خواستم عذر بخواهم و كتابي را كه دوستم آقاي شجاع‌الدين شفا در همين زمينه به نام «جهان ايرانشناسي» تدوين كرده و منظما درصدد تجديد و تكميل آن بودند، بسنده بدانم. اما در آن وقت «جهان ايرانشناسي» به صورت پلي‌كپي نشر و در زمان كوتاهي ناياب شده و به دشواري در دسترس همگان بود (چاپ جديد آن موقعي انتشار يافت كه چاپ اين كتاب به نيمه رسيده بود) . ازاين گذشته آن كتاب مفيد به ترتيب ممالك تدوين و مرتب شده بود بر اساس موضوع. لذا دعوت مركز بررسي و معرفي فرهنگ ايران را پذيرفتم، به خصوص كه اين نشريه به توصيه و تاييد يونسكو تهيه مي‌شد و تحرير و چاپ انگليسي آن نيز به منظور نشر وسيع‌تر موردنظر بود و هست. باري اكنون مجموعه‌اي كه تدوين آن از سال ۱۳۴۵آغاز شد و از بهمن سال ۱۳۴۷ به چاپ داده شد در دسترس قرار مي‌گيرد... تا چه قبول افتد و چه درنظر آيد. در قسمت تاريخچه ايرانشناسي در زبان‌هاي مختلف، چون كتاب در صفحات معيني قرار بود تهيه شود، ناچار به اجمال و كوتاهي گراييده‌ام و بسياري از مطالب ناگفته مانده است. اكنون اميدم آن است كه كتاب ديگري در موضوع تاريخ زندگي ايرانشناسي و معرفي‌كنندگان علمي و سياحت‌كنندگان در خاك ايران فراهم آورم كه تا حدودي مكمل اين كتاب باشد. از نظر معرفي كتابشناسي‌ها، چون پيش ازاين كتابي به نام «فهرستنامه كتابشناسي‌هاي ايران» (تهران، ۱۳۴۲) نشركرده‌ام از آوردن نام تمام كتابشناسي‌ها در كتاب حاضر خودداري شده است. خواستاران اطلاعات بيشتر بدان مرجع مراجعه خواهند فرمود. نكته ديگر كه لازم به يادآوري است اينكه در طول مدت چاپ كتاب، تني چند از ايرانشناسان وفات كردند و بايد در چاپ بعد نام آنها از قسمت مربوط خارج شود. نكته ديگر آنكه از لفظ «ايرانشناسي» كه در بسياري از موارد به جاي آن «تحقيقات ايراني» به كار رفته است معناي وسيع آن در پهنه جغرافياي تاريخي يعني قلمرو تمدن ايراني مورد نظر بوده است. ترديدي نيست كه در چنين مجموعه‌اي نقص‌ها و عيب‌ها و سهو‌هاي زياد ديده مي‌شود. مانند آنكه اسامي عده‌اي از افراد و موسسات از قلم افتاده، احتمالا نام دسته‌اي به تسامح وارد شده، نام جمعي ديگر به علت فراموشي در الحقات آمده است. طبعا همه اين موارد موجب آن است كه عذرخواه باشم. چاپ كنوني قدم اول اين راه است و آن را وسيله تكميل اين مجموعه قرار مي‌دهم تا با مطالبي كه علاقه‌مندان تذكر خواهند داد تحرير انگليسي و چاپ‌هاي بعدي آن را منظم‌تر و كامل‌تر سازم. اين يادداشت را با بيتي از خواجوي‌كرماني كه لفظ «ببند» آن را به «مبند» برگردانده‌ام، همراه مي‌سازم، آنجا كه در مثنوي هماي و همايون مي‌گويد:
دروگر بود نكته‌اي ناپسند
ازو ديده نكته‌گيران مبند...
منبع: كتابخانه ايرانشناسي مجلس