كودكانمان اين روزها در ويديوهايي كه ميبينند، حتما با اصطلاحاتي مانند تغيير اقليم و گرمايش زمين مواجه خواهند شد. ميخواهم اين نوشته را در پاسخ به سوالاتي كه ممكن است در مورد تغيير اقليم داشته باشند، به سادهترين زبان ممكن اختصاص بدهم.
تفاوت آبوهوا و اقليم چيست؟
آبوهوا چيزي است كه همين حالا در بيرون اتفاق ميافتد. مثلا اگر امروز باران ميبارد يا آفتابي است، اين آبوهواست. اما اقليم يعني وقتي كه درباره آبوهواي يك منطقه براي مدت خيلي طولاني فكر ميكنيم. مثلا ميگوييم كه شهر بيرجند، زمستانهاي سرد و تابستانهاي گرم دارد. پس آبوهوا يك داستان كوتاه و اقليم مثل يك داستان بلند و طولاني درباره هوا در يك منطقه است.
تغيير اقليم چيست؟
همه ما ميدانيم كه هوا گاهي گرم است، گاهي سرد، بعضي وقتها باران ميآيد و بعضي وقتها نه. اما گاهي اوقات، آب و هوا براي مدت خيلي طولاني تغيير ميكند. مثلا ممكن است يك منطقه براي سالهاي زياد، گرمتر يا خشكتر بشود. به اين تغييرات بزرگ و طولاني ميگوييم «تغيير اقليم». يكي از دلايل اين تغييرات، كارهايي است كه ما انسانها انجام ميدهيم، مثل سوزاندن سوختهايي مثل نفت و بنزين كه باعث گرم شدن زمين ميشود. به اين گرم شدن زمين ميگويند «گرمايش جهاني». پس تغييرات آب و هوا يعني تغييرات اساسي در وضعيت هوا براي مدت خيلي طولاني.
چگونه ميدانيم كه اقليم زمين در حال تغيير است؟
ما از طرق گوناگون متوجه تغييرات آب و هواي زمين ميشويم. به عنوان مثال، دماي هوا در مقايسه با گذشته افزايش يافته است. همچنين حجم يخهاي قطبي در حال كاهش است و مناطقي كه پيشتر شاهد بارش فراوان بودند، اكنون با خشكي مواجه شدهاند و در مقابل، مناطقي كه خشك بودند، بارش بيشتري را تجربه ميكنند. اين تغييرات، نشان از وقوع پديدهاي دارد كه شرايط طبيعي را دگرگون ميسازد. دانشمندان نيز با استفاده از ابزارها و آزمايشهاي دقيق، اين تغييرات را اندازهگيري و تاييد ميكنند. اين تغييرات تا حدي ناشي از فعاليتهاي انسان مانند انتشار آلايندهها از خودروها و كارخانههاست كه موجب گرم شدن زمين ميشود. تفاوت عكس چپ و راست واقعيتي است از آثار تغيير اقليم كه هر روز بچههاي اصفهاني مشاهده ميكنند.
چرا زمين در حال گرم شدن است؟
برخي گازهاي موجود در جو زمين، گرماي خورشيد را به دام مياندازند مثل ديوارهاي شيشهاي يك گلخانه. اين گازهاي گلخانهاي زمين را براي زندگي گرم نگه ميدارند. اما فعاليتهاي انساني مانند تخريب جنگلها و سوزاندن سوختهاي فسيلي باعث افزايش اين گازها شده است و گرماي بيشتري از خورشيد به دام ميافتد و زمين گرمتر ميشود.
كربن چه نقشي در اين مساله دارد؟
كربن در همه موجودات زنده روي زمين وجود دارد. وقتي گياهان و حيوانات ميميرند و دفن ميشوند، بقاياي آنها بعد از ميليونها سال به سوختهاي فسيلي مثل زغالسنگ و نفت تبديل ميشود. وقتي اين سوختها سوزانده ميشوند، كربني كه در زير زمين بود به صورت گاز دياكسيد كربن وارد هوا ميشود. گياهان و درختان مقداري از اين دياكسيد كربن را جذب ميكنند، اما مقدار زيادي از آن به عنوان يك گاز گلخانهاي باقي ميماند و زمين را گرمتر ميكند.
آيا اقليم قبلا هم تغيير كرده است؟
بله، اما اينبار متفاوت است. در طول ميليونها سال، اقليم زمين بارها گرم و سرد شده است. در گذشته، وقتي خورشيد خيلي فعال بود، زمين هم گرم ميشد. اما اكنون ما ميتوانيم فعاليت خورشيد را با دقت اندازهگيري كنيم و ميدانيم كه زمين حتي وقتي خورشيد كمفعالتر است، در حال گرم شدن است. اينبار، سياره ما خيلي سريعتر از هر زمان ديگري در تاريخ بشري گرم ميشود.
چرا تغيير اقليم اهميت دارد؟
شايد فكر كنيد يكي، دو درجه تغيير در دماي ميانگين كره زمين، يعني يك كمي گرمتر شدن دماي هوا، چيز مهمي نيست. با اين حال، همين تغييرات اندك در ميانگين دما ميتواند منجر به دگرگونيهاي چشمگير در اقليم مناطق مختلف شود. از سال ۱۹۷۰ ميلادي، هواي زمين گرمتر شده و انگار شروع تب كردن زمين باشد و سال ۲۰۲4 ميلادي، يعني امسال، به عنوان گرمترين سال ثبت شده در تاريخ به شمار ميرود. اين افزايش دما ميتواند منجر به تشديد گرماي هوا در مناطق گرم، افزايش خشكسالي در مناطق خشك، افزايش وقوع توفانها، سيلها و آتشسوزيها و حتي بالا آمدن سطح درياها شود. اين تغييرات ميتواند براي سلامتي ما، آب، كشاورزي، خانهها و زندگي گياهان و حيوانات خيلي خطرناك باشد.
آيا تغيير اقليم به يك شكل در همه جاي كره زمين رخ ميدهد؟
درست است كه ما معمولا درباره تغييرات اقليمي در كل دنيا صحبت ميكنيم، اما اين تغييرات در همه جا يكسان نيستند. جاهاي مختلف، تاثيرات مختلفي از تغيير اقليم ميبينند. مثلا قطب شمال خيلي سريعتر از جاهاي ديگر گرم ميشود. اين تفاوتها به خاطر تغييرات طبيعي اقليم است كه به چيزهايي مثل شكل زمين (كوه و دشت)، جريان آب درياها و جايي كه روي كره زمين هستيم (نزديك يا دور از خط استوا) بستگي دارد. اينكه ما چطور از زمين استفاده ميكنيم هم روي تغييرات اقليمي هر منطقه اثر دارد. مثلا ساختن شهرهاي بزرگ و از بين بردن جنگلها باعث ميشود هوا گرمتر بشود. اين موضوع را در ايران هم ميتوانيم ببينيم. ايران به خاطر جايي كه قرار گرفته، خيلي تحت تاثير تغيير اقليم قرار گرفته است. هوا گرمتر شده، باران كم شده، خشكسالي زياد شده، گرد و خاك بيشتر شده و سيل هم بيشتر شده است. مثلا درياچه اروميه كه يك زماني بزرگترين درياچه آب شور خاورميانه بود، به خاطر خشكسالي و مديريت ضعيف منابع آبي حوضه آبريز، خيلي كوچك شده است.
چه كاري ميتوانم انجام دهم؟
تغيير اقليم ممكن است بزرگ به نظر برسد، اما چيزي است كه ميتوانيم با هم دربارهاش ياد بگيريم و روي آن كار كنيم. شما ميتوانيد با كاهش مصرف انرژي، كمك به بازيافت و حمايت از فعاليتهايي كه از محيطزيست محافظت ميكنند، تغييرات بزرگي ايجاد كنيد. در انتهاي اين نوشته با پدرومادرهايي مثل خودم صحبتي دارم. به نظر ميرسد كه دغدغههاي آموزشي ما براي فرزندانمان نگاه به گذشته دارد و به قول خانم غزل حضرتي در همين روزنامه در نوشته «رسم عجيب جشن اسم»، ما ميخواهيم خلأها و كمبودهايمان را اين شكلي براي بچههايمان جبران كنيم. بچهها را يك كلاس ورزشي يا آموزش يك ساز موسيقي ميگذاريم و تاكيد همه ما در آموزش زبان انگليسي است. در حالي كه اين روزها به قول همسرم پريسا كه مدرس زبان انگليسي است، «بچهها همه زبانشان خوبه با اين همه فيلم و سريالي كه دارند ميبينند». به نظر من نگاه ما پدرومادرها نياز به تغيير و اصلاح دارد. نگاه ما بايد خلاقانه (Out of the Box) و در راستاي آمادگي فرزندانمان براي زندگي در آينده باشد و يكي از چالشهاي آنها مطمئنا مسائل محيطزيستي خواهد بود. ما بايد دانش خودمان را بهروز كرده تا بتوانيم بهتر به آنها در يادگيري و درك رفتارهاي طبيعي كره زمين كمك كنيم. به عنوان مثال به بچهاي كه از ديدن ويديوهاي آتشسوزي در لسآنجلس نگران و آشفته شده، حداقل دليل وقوعشان يا حتي دليل علاقهمندي ناگهاني آقاي ترامپ به خريد گرينلند را توضيح بدهيم. هميشه تغيير نگاه و رفتار سخت بوده، ولي ما مجبور به اين ازخودگذشتگي و تحمل رنج تغيير به خاطر خود و فرزندانمان هستيم.
كارشناس آب و تغيير اقليم