دبيرستان‌هاي شبانهروزي راهكاري
براي تحقق عدالت آموزشي و رفع محروميت‌ها
اكبر زماني٭
از زماني كه انسان پا به عرصه هستي نهاده است، به لحاظ ماهيت انساني و تمايل به استمرار زندگي اجتماعي، دوام و قوام حيات خويش را در گرو يادگيري و ياددهي گذاشته است. در واقع تعليم و
تربيت گرايي انسان به لحاظ كمال جويي جزو جوهره وجودي و از ويژگي‌هاي منحصر به فرد انسان تلقي مي‌شود. آموزش
و پرورش از حقوق حقه انسان ها، فارغ از هرگونه نژاد، قوميت ، رنگ، مذهب و... است و توجه به اين اصل مبني بر فراهم كردن تحصيل براي آحاد آن جامعه است و پيشرفت و توسعه هريك از كشورهاي جهان در گرو رعايت عدالت اجتماعي كه يكي از مصداق آن عدالت آموزشي و ايجاد فرصت‌هاي برابر شغلي و آموزشي است.
برخي مقتضيات تحصيلي درمراكز علمي
در اعصار و قرون متمادي فلاسفه، مربيان، معلمان و از همه مهم‌تر پيامبران آموزه‌ها و تعاليم خويش را باعنايت به امكانات و ظرفيت‌هاي موجود در قالب زمان، مكان و همچنين موقعيت‌هاي دشوار در اختيار مخاطبان قرار مي‌دادند. در نگاه و نگرش انسان انديشمند تحصيل از چنان شأن و منزلتي برخوردار است كه طالبان تعليم و تربيت از اقصا نقاط شهرها و روستاهاي مختلف با تحمل سختي‌ها و پيمودن راه‌هاي صعب‌العبور ديار و خانه و كاشانه خود را ترك كرده‌اند تا با مكاسبت و مجالست با مربيان اهل دل به چشمه‌هاي روشن انسانيت و معرفت الهي دست يابند. نظاميه‌هاي بغداد، نيشابور، آمل، اصفهان و قاهره از جمله نظاميه‌هايي بود‌ه‌اند كه دانش‌آموختگان نامداري چون شيخ مصلح‌الدين سعدي، امام محمد غزالي، عطار نيشابوري و عمر خيام در اين نوع مراكز علمي شبانهروزي تحصيل كرده‌اند. اين اسلوب و سبك پذيرش دانش‌آموختگان در حوزه تعليم و تربيت با پويش‌هاي فكري و تغييرات محيطي و امكانات و تجهيزات آموزشي متناسب با دوره‌هاي مختلف تا سده‌ها و حتي دهه‌هاي اخير استمرار مي‌يابد. اهتمام و سختكوشي‌هاي اين بزرگان نشان از توجه اسلام و فرهنگ اسلامي به ضرورت يادگيري علم و ادب است.
از سوي ديگر مطالعه اسناد بين‌المللي كه با اجماع نمايندگان دولت‌هاي ملل جهان رسميت يافته است گوياي حقوقي است كه دولت‌ها را موظف به ارايه خدمات آموزش و پرورش هر يك از آحاد جامعه مي‌كند. ماده 26 اعلاميه جهاني حقوق بشر (هركس حق دارد از آموزش و پرورش بهره‌مند شود) هم چنين بندهاي مندرج در ذيل ماده 13 معاهده بين‌المللي حقوق اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي ضمن تاكيد بر دسترس بودن آموزش و پرورش ابتدايي براي همه افراد جامعه
به طور رايگان مقرر مي‌دارد دولت‌هاي طرف اين ميثاق حق هركس را به آموزش و پرورش به رسميت مي‌شناسند و موافقت دارند كه هدف آموزش و پرورش بايد نمو كامل شخصيت انساني و احساس حيثيت آن و تقويم احترام به حقوق بشر و آزادي‌هاي اساسي باشد،
علاوه براين، آموزش و پرورش بايد كليه افراد را براي ايفاي نقش سودمند در يك جامعه آزاد آماده سازد.
همچنين اصل سي‌ام قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران مقرر مي‌دارد: دولت موظف است وسايل آموزش و پرورش رايگان را براي همه ملت تا پايان دوره متوسطه فراهم سازد و وسايل تحصيلات عالي را تا سرحد خودكفايي كشور به طور رايگان گسترش دهد.
بند «س» ماده 52 برنامه چهارم و بند «د» ماده19 قانون برنامه پنجم توسعه كشور به صراحت به ضرورت توجه به آموزش و پرورش دانش‌آموزان مدارس شبانهروزي روستايي تاكيد كرده است و وزارت آموزش و پرورش را موظف كرده تا نسبت به رفع كاستي‌ها و مشكلات اين مدارس اقدام لازم مبذول دارند. بند ماده 19 قانون برنامه پنجم توسعه وزارت‌آموزش و پرورش موظف است براي تضمين دسترسي به فرصت‌هاي عادلانه آموزشي به تناسب جنسيت و نياز مناطق به ويژه در مناطق كمتر توسعه‌يافته و رفع محروميت آموزشي، نسبت به آموزش از راه دور و رسانه‌اي و تامين هزينه‌هاي تغذيه، رفت و آمد، بهداشت و ساير امور مربوط به مدارس شبانهروزي اقدام كند. ليكن بايد توجه داشت ارايه تحقق برنامه‌هاي رشد و توسعه و ارايه خدمات آموزشي به تمامي شهروندان هر كشور تابع موقعيت، امكانات، شرايط سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي آن كشور است.
تغيير و تحولات اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جامعه روستايي
مهاجرت از روستا‌ها و توسعه و گسترش شهرها در دهه‌هاي آغازين قرن حاضر، پديده پراكندگي روستاهاي مناطق محروم و صعب‌العبور با جمعيت دانش‌آموزان
واجب التعليم را به وجود آورد و متعاقب آن به تدريج پيامد‌هاي اقتصادي و اجتماعي ناشي از ورود شمار قابل توجهي از كشاورزان، دامپروران و نيروي انساني فاقد مهارت لازم براي زندگي شهري، زمينه‌هاي تدريجي فروپاشي روستانشيني را فراهم ساخت و روستا‌هايي را كه تا پيش از اين محلي مناسب براي توليد و تجارت كشور محسوب مي‌شدند بازاري براي مصرف كالاهاي لوكس وارداتي شد. بعد از اصلاحات ارضي و با حضور دولت و تغييراتي كه در جامعه روستايي پديد آمد بسياري از سازمان‌هاي مشاركتي مردمي سنتي رو به نابودي نهاد و سازمان‌هايي تشكل يافتند كه با بافت اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جامعه روستايي هماهنگي نداشتند و برحسب شرايط گاهي براي جلب مشاركت مردم به زور و قدرت متوسل مي‌شدند و گاهي از طريق صرفه‌هاي اقتصادي مردم را به مشاركت تشويق مي‌كردند. در چنين شرايطي روستاييان خوداتكايي‌شان را از دست دادند و در عمل به دولت وابسته شدند و در واقع الگو و سازمان‌هاي جديد به مناطق و واحدهاي روستايي كشور، قلمروي برخورد با سنت و نوسازي را پديد آورد و بدين ترتيب روستانشينان در عرصه برخورد سنت و مدرنيته و به تبعيت از صنعت و تكنولوژي دنياي مدرن صنعتي به تلاش براي تداوم حيات خويش نه با نگرش توليد بلكه فقط براي امرار معاش خانواده خود مي‌پرداخته‌اند تا اين شرايط فوق منجر به مهاجرت روستاييان و كم‌توجهي به نيازهاي واقعي آنان، اوضاع اجتماعي را كاملا دگرگون ساخت كه از مهم‌ترين‌شان مي‌توان به پوشش تحصيلي آنان اشاره كرد.
پيشينه تاسيس و راه‌اندازي دبيرستان‌هاي شبانهروزي
طرح ايجاد دبيرستان‌هاي شبانهروزي دوره اول (راهنمايي تحصيلي و متوسطه) در سال تحصيلي 55-1354با احداث 9 باب مدرسه و 1288نفر دانش‌آموز در 9 منطقه آموزشي از 9 استان كشور به مرحله اجرا درآمد و با وجود مشكلات و كمبود‌ها به تدريج با استقبال روستاييان روبهرو شد. اين استقبال به توسعه مدارس شبانهروزي منجر شد. به گونه‌اي كه تا سال 1357 تعداد اين مدارس به 65 باب رسيد. ليكن بعد از پيروزي انقلاب اسلامي در راستاي تحقق بخشيدن به اصل 30 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران و در جهت سياست‌هاي محروميت‌زدايي و بسط عدالت آموزشي توسعه كمي اين مدارس در مناطق روستايي شتاب قابل ملاحظه‌اي يافت. رشد وتوسعه مدارس شبانهروزي در نظام آموزشي كشور با توجه به عوامل ويژگي‌هاي صورت گرفته است و شايد عمده‌ترين دلايل آن ضرورت فراهم آوردن امكانات ادامه تحصيل گروه زيادي از فارغ‌التحصيلان دوره ابتدايي و همچنين ادامه تحصيل در دبيرستان‌هاي دوره‌هاي اول و دوم متوسطه در اقصي نقاط كشور به ويژه مناطق پراكنده روستايي بوده كه همواره با محدوديت‌هايي در زمينه‌هاي تامين فضاهاي آموزشي، نيروي انساني، مواد آموزشي و... مواجه هستند. از سوي ديگر پوشش تحصيلي كامل و حضور آحاد دانش‌آموزان واجب‌التعليم يكي از چالش‌هاي مهم نظام تعليم و تربيت كشور محسوب مي‌شود. اهتمام وتلاش‌ها در بهره‌گيري از امكانات ظرفيت‌هاي موجود مي‌تواند شرايط رابراي نيل به اين هدف خطير هموار سازد. مدارس شبانهروزي روستاهاي مناطق محروم يكي از سازو كارهاي مهمي است كه با رويكرد تحقق عدالت آموزشي و ارتقاي پوشش تحصيلي تاسيس و راه‌اندازي شده لذا براي حل نسبي اين معضل راهبردهايي نظير تاسيس مدارس روستا مركزي و مدارس شبانهروزي مورد توجه مسوولان قرار گرفت ليكن از آنجا كه ايجاد مدارس روستا مركزي براي همه مناطق با توجه به شرايط جغرافيايي و اقليمي متفاوت نمي‌توانست محقق شود لذا تاسيس مدارس شبانهروزي در برخي مناطق اجتناب‌پذير مي‌نمود.
نوع اداره دبيرستان‌هاي شبانهروزي
تا قبل از سال تحصيلي 79-1378مدارس شبانهروزي در دوره اول متوسطه (راهنمايي) و دوم متوسطه براساس دستورالعمل و بخشنامه‌هاي اداري مديريت مي‌شد. اما كاستي‌ها و نوع مديريت حاكم برسازمان اين واحدهاي آموزشي ناشي از فقدان يك نظام جامع و منسجم براي اداره اين مدارس بود كه با تدوين اساسنامه وطرح آن در جلسه ششصدو پنجاه ودومين شوراي عالي آموزش پرورش مورخ 20/5/1379 به تصويب اين شورا رسيد. همچنين مطابق ماده 20 اساسنامه مدارس شبانهروزي دستورالعمل اجرايي اين مدارس با امضاي وزير وقت آموزش و پرورش طي شماره 36230/140 مورخ 17/11/1385 با هدف افزايش درصد پوشش تحصيلي دانش‌آموزان روستايي، عشايري و مناطق محروم و جلوگيري از هدر رفتن استعداد‌ها و توانايي‌هاي نوجوانان مناطق مذكور، ارتقاي سطح كيفي آموزش و كاهش افت تحصيلي، فراهم كردن زمينه‌هاي مناسب براي تربيت دانش‌آموزان با بهره‌گيري از اوقات فراغت آنها، پيشگيري از تبعات اخلاقي و اجتماعي ناشي از مهاجرت دانش‌آموزان روستايي به مراكز شهري، استفاده بهينه از نيروي انساني و امكانات و اعتبارات آموزش و پرورش در مناطق كم جمعيت، فراهم كردن زمينه تربيت نيروي انساني مورد نياز مناطق محروم و عشايري از بين دانش‌آموزان بومي براي اجرا به ادارات كل آموزش و پرورش استان‌ها ابلاغ شد.
در بند يك فصل اول مندرج در دستورالعمل اجرايي مدارس شبانهروزي تصريح شده است: مدارس شبانهروزي مدارسي است كه براي پذيرش دانش‌آموزان روستاهاي كم جمعيت، پراكنده و همچنين توسعه آموزش‌هاي فني و حرفه‌اي و كاردانش كه امكان ادامه تحصيل آنان در مدارس عادي و روستا مركزي مقدور نيست با برنامه‌اي مشخص به صورت تمام وقت (24ساعت در شبانه‌روز) تاسيس مي‌شوندو علاوه برامكانات آموزشي داراي محل بيتوته (خوابگاه)، وسايل، امكانات تغذيه، بهداشتي، ورزشي و تجهيزات شبانهروزي است. اين فصل با تاكيد بر اجراي برنامه‌هايي مشتمل برآموزش رسمي و مصوب تشكيل كلاس‌هاي فوق برنامه و ساير برنامه‌هاي سازنده، مفيد و متنوع نظيربرگزاري فريضه نماز جماعت، آموزش قرآن و قرائت و ادعيه، آموزش قرآن، احكام، امور بهداشتي، انجام تكاليف درسي، تمرين و مطالعه و پژوهش ، تحقيق و مسابقات ورزشي و هنري خواهد بود.
آمار دانش‌آموزان دبيرستان‌هاي شبانهروزي
بررسي آمارهاي سال تحصيلي 95-1394 حاكي از آن است كه تعداد 370 هزار دانش‌آموز در دوره‌هاي اول و دوم متوسطه با احتساب هنر آموزان هنرستان‌هاي فني و حرفه‌اي و
كار دانش در 3400 واحد آموزشي دبيرستان‌هاي شبانهروزي به تحصيل اهتمام مي‌ورزند.
اجراي طرح خوداتكايي دبيرستان‌هاي شبانهروزي
براي تحقق هدف سوم آموزش براي همه كه يكي اهداف مهم شش‌گانه دركنفرانس جهاني آموزش سال 2000 است و با مديريت سازمان يونسكودر داكار برگزار شد ايجاد مهارت‌هاي زندگي و يادگيري مادام‌العمر است. براي تحقق اين امر، برنامه و طرح خوداتكايي در معاونت آموزش متوسطه تهيه و تدوين و براي اجرا در سال تحصيلي 94-1393 به ادارات كل آموزش و پرورش ابلاغ شد. منظور از طرح خوداتكايي، آموزش دانش‌آموزان در زمينه مشاغل و حرف موردنياز آنان و جامعه با توجه به امكانات و تجهيزات دبيرستان‌هاي شبانهروزي، نياز بازار كار منطقه، علايق دانش‌آموزان، حرف و صنايع بومي و محلي، استفاده از نظرات و مشاركت جوامع محلي است. دراين طرح كه پس از تبيين و توجيه طرح براي مديران آموزشي حوزه‌هاي ستادي كشور مقصد، برگزاري كارگاه آموزشي براي كارشناسان، آموزش مديران وعوامل اجراي واحدهاي آموزشي مجري طرح است، دانش‌آموزان به مدت سه روز در هفته و مجموعا از ابتداي سال تحصيلي بدون احتساب زمان امتحانات نوبت اول و دوم بعد از ساعات آموزش رسمي به ميزان 120 ساعت به مهارت‌هاي شغلي يك حرفه را مي‌آموزند. تقويت روحيه كار، تلاش، مشاركت و مسووليت‌پذيري در دانش‌آموزان، آشنايي و ايجاد زمينه كسب مهارت در خصوص فعاليت‌ها و حرف مورد علاقه دانش‌آموزان، استفاده از اوقات فراغت و پرورش استعدادهاي بالقوه دانش‌آموزان و تقويت حس اعتماد به نفس در آنان، آشنايي جوامع محلي با نيازهاي دانش‌آموزان ارتقاي سطح مشاركت جوامع محلي در مراحل تصميم‌گيري، برنامه‌ريزي و اجراي برنامه‌هاي مدرسه از مهم‌ترين قابليت‌هاي اين طرح هستند. توليدات طرح پرورش قارچ، ايجاد فضاي سبز، آموزش فيلمبرداري و عكاسي، آموزش رايانه، معرق‌كاري، آموزش هنرهاي دستي نظير قاليبافي، گليم‌بافي، خياطي، بافندگي، آموزش هنرهاي دستي عروسك‌دوزي، ساخت مجسمه‌هاي گچي، شيريني‌پزي، هويه‌كاري، آشپزي، نقاشي روي سفال، عروسك‌سازي، جوشكاري، باغباني، آرايشگري، برق كشي ساختمان، تعمير لوازم خانگي، كاشت پسته، زعفران و زرشك، نخودكاري، كاشت هويج فرنگي و پرورش گل وگياه از مهم‌ترين توليدات اين طرح است. شايان ذكر است اين طرح به مدت يك دهه در حدود 30 درصد از مدارس شبانهروزي دوره اول متوسطه اجرا و توليدات مزبور راهي بازار شده و ازسوي ديگر دانش‌آموزان حداقل به فراگيري يك حرفه قابل اتكا دست‌يافته‌اند و سرانجام اينكه دانش‌آموزان مدارس مجري طرح خوداتكايي پس از فراغت از تحصيل ضمن آشنايي با فرهنگ كار و كارآفريني قادر خواهند بود با توجه به دانش ومهارت‌هاي كسب شده به يمن دستيابي به عقل معاش وارد بازار كار شده و به تامين معيشت خود و خانواده خويش بپردازند.
چالش‌ها و مسائل مهم دبيرستان‌هاي شبانهروزي
با وجود نقش عمده‌اي كه اين مدارس در افزايش پوشش تحصيلي و نيز جلوگيري از مهاجرت روستاييان به شهرها ايفا مي‌كنند اما به جهت ضرورت و فوريت در تاسيس اين مدارس و عدم تناسب رشد كمي با رشد كيفي آنها و نيز تغيير رويكرد‌ها در دوره‌هاي مختلف، اين مدارس را با چالش‌ها و مسائلي روبهرو ساخته كه به اجمال به آنها اشاره مي‌شود. رويه رشد و توسعه دبيرستان‌هاي شبانهروزي در شرايط اضطرار به طوري كه امكان تحصيل دانش‌آموز در هيچ يك از مدارس روزانه محل سكونت خود يا روستا مركزي فراهم‌نشده، در دهه‌هاي اخير صورت گرفته است. در اين موقعيت و اوضاع و احوال در بسياري از مناطق روستايي تاسيس و راه‌اندازي مدارس شبانهروزي بدون توجه به استانداردهاي فضاهاي خوابگاهي و امكانات رفاهي همراه شده است. بر اساس اطلاعات دريافتي از اداره كل آموزش و پرورش استان‌ها (سال تحصيلي
91-90) بالغ بر 50 درصد از مدارس شبانهروزي فاقد استانداردهاي لازم از حيث امكانات و تجهيزات لازم بوده است. افزايش قيمت مواد غذايي، افزايش بهاي آب، برق، گاز و... به ويژه پس از اجراي برنامه هدفمند‌سازي يارانه‌ها و متعاقب آن عدم افزايش سرانه‌هاي غذايي و اعتبارات لازم به اين مدارس تداوم فعاليت آنها را با مسائل جدي روبهرو ساخت. اين موضوع مديران اين مدارس را به گونه‌اي دست به گريبان كرد كه آنان در پايان دولت دهم براي تهيه و خريد مواد غذايي دانش‌آموزان مدارس شبانهروزي بدهي‌هاي ميليوني بالا آورده بودند. موضوع حتي به اينجا هم ختم نشد و در بسياري از مدارس مديران ناچار شدند به اجبار اولياي دانش‌آموزان روستايي را به مشاركت مالي فراخوانند. پس از پيروزي و روي كار آمدن دولت تدبير و اميد نگرش‌ها تغيير كرد، خوابگاه‌هاي مدارس شبانهروزي دوباره احيا شد و سياست و راهبرد توسعه عدالت آموزشي وزارت آموزش و پرورش در دستور كار اين وزارتخانه قرارگرفت. نبود تجهيزات كافي، امكانات رفاهي و خوابگاهي دانش‌آموزان به يكي از دغدغه‌هاي مهم اصلي مديران و برنامه‌ريزان تبديل شد. صندوق توسعه عدالت آموزشي كه در روزهاي اخير از آن رونمايي شد يكي از مهم‌ترين اقدام‌ها در زمينه توجه به آموزش و پرورش مناطق محروم محسوب مي‌شود. ليكن هنوز وزارت آموزش و پرورش با كمبود منابع مالي براي تامين سرانه غذايي دانش‌آموزان اين مدارس مواجه است. به نظر مي‌رسد براي برون‌رفت از اين وضعيت، بايد فرآيندي طي شود تا بسياري از كاستي‌ها و مشكلات موجود مرتفع شود. در غير اين صورت پيامد‌هاي ناشي از كم‌توجهي به مدارس شبانهروزي نظير كاهش پوشش تحصيلي، افزايش مهاجرت به شهرها و گسترش حاشيه‌نشيني، افزايش مشاغل كاذب، فراهم شدن زمينه‌هاي لازم براي افزايش تعداد كودكان كار، فراهم شدن زمينه‌هاي لازم براي ازدواج‌هاي زودرس به ويژه در مناطق مرزي و تاخر در فرآيند جامعه‌پذيري آنها، همه آحاد جامعه ما را با آسيب‌هاي اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي جبران‌ناپذيري روبهرو خواهد ساخت.
٭كارشناس مسوول مدارس شبانهروزي و نمونه دولتي آموزش دوره اول متوسطه وزارت آموزش و پرورش