محمد جواد ظريف با رجب طيب اردوغان ديدار كرد
سلام ديپلماتيك
پس از كودتا
«عميقا نگران بحران تركيه هستم. ثبات، دموكراسي و امنيت مردم تركيه اهميت بسياري دارد. اتحاد و هوشياري هر دو بسيار ضروري هستند.»
«دفاع شجاعانه مردم تركيه از دموكراسي و دولت منتخب‌شان ثابت كرد كه كودتاها جايي در منطقه ما ندارند و محكوم به شكست هستند.»
محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه ايران شب 16 جولاي 2016 نخوابيد. به فاصله دو ساعت دو بار حساب توييتري خود را به روزرساني كرد و همين دو جمله معمار رابطه جديد ميان ايران و تركيه شد. واپسين ساعات روز 15 جولاي نظاميان يونيفورم پوش تركيه گمان مي‌كردند بازي نابرابر با رييس‌جمهور قانوني كشور را برده‌اند اما صبح 16 جولاي كه فرارسيد اين تصوير همان يونيفورم پوش‌ها بود با دستاني كه به نشانه تسليم بالاگرفته شده بود كه در شبكه‌هاي مجازي دست به دست مي‌شد. رفقاي گرمابه و گلستان تركيه در چندسال اخير ساعات نخست شكل‌گيري كودتا را به سكوت گذراندند؛ از عربستان سعودي تا رژيم صهيونيستي. از كشورهاي هم‌عضو تركيه در ناتو تا دوستان عرب نشسته در انتظار همه و همه گمان مي‌كردند كه كار اردوغان تمام شد. دو برنده شب كودتا در حوزه سياست خارجي ايران بودند و روسيه. كودتاي نافرجام در تركيه دو روز ديگر يك ماهه مي‌شود و در اين فاصله زماني رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه يك بار به سن پترزبورگ رفت و با لبخندهاي ولاديمير پوتين، همتاي روس خود روبه رو شد. پنجشنبه 11 آگوست برابر با 21 مرداد بود كه ناگهان رسانه‌هاي ترك خبر از سفر محمدجواد ظريف به آنكارا دادند. خبر سفر وزير امور خارجه ايران به تركيه پيش از اين نيز يك بار در نخستين روزهاي وقوع كودتا بر سر زبان‌ها افتاده بود كه محقق نشد. اين‌بار اما صبح جمعه كه رسيد، مولود چاووش اوغلو، وزير امور خارجه تركيه از همتاي ايراني خود در آنكارا استقبال كرد. برنامه كاري ظريف در سفر يك‌روزه به آنكارا بسيار فشرده بود. هم ديدار با همتاي ترك و هم ديدار با آقاي رييس‌جمهور و ديگر مقام‌هاي عاليرتبه تركيه. رييس دستگاه ديپلماسي ايران نخستين مقام ايراني بود كه در روزهاي پساكودتا به تركيه رفت. رفت تا هم از روابط دوجانبه‌اي بگويد كه ديگر مانند قبل نخواهد بود و هم از تحولات منطقه‌اي بگويد كه مي‌تواند به گونه ديگري پيش برود و هم تحولات بين‌المللي را از لنز جديد ترك‌ها بنگرد و درباره آْنها رايزني كند. پيش از آنكه محمدجواد ظريف به آنكارا برود اصلي‌ترين سوال اين بود كه ميان اردوغان و پوتين در سن‌پترزبورگ چه گذشت؟ محمدجواد ظريف پيش از راهي شدن به تركيه تماس تلفني با سرگئي لاوروف، وزير امور خارجه روسيه داشت و با وي در خصوص تحولات منطقه‌اي سخن گفت. ناگفته پيداست كه ماحصل ديدار ميان روساي جمهور تركيه و روسيه بخشي از اين گفت‌وگوي تلفني بود.
راي مردم را نمي‌توان با اقدامات يك گروه نظامي سركوب كرد
ظريف با دستان پر به آنكارا رفت. سرعت و دقت عمل دستگاه ديپلماسي ايران در رصد آنچه در تركيه مي‌گذرد آن‌هم در نخستين ساعات كه تحولات در بند هيجان‌هاي آني و تصميم‌گيري‌هاي پرريسك است برگ برنده‌هاي بي‌شماري را در اختيار ايران قرار داده است. روسيه و ايران دو كشوري بودند كه در جريان پنج سال بحران سوريه در يك سوي ميدان ايستاده بودند و تركيه آن سوي ديگر را به خود اختصاص داده بود. بحران سوريه همچنان ادامه دارد اما كودتا در تركيه معادله‌هاي بسياري را در ذهن دولتمردان اين كشور تغيير داد. رجب طيب اردوغان اكنون با افزايش محبوبيت 20درصدي همچنان رييس‌جمهور است و به نظر مي‌رسد كه پس از گفت‌وگو با همتاي روس خود نسبت به سرنوشت بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه نيز منعطف‌تر از پيش شده است.
قانونمداري و محكوميت قانون‌گريزي، اين عبارات شاه‌بيت سخنان محمدجواد ظريف در بدو ورود به تركيه بودند: «ما معتقد هستيم كه دوران زورگويي و كودتا سپري شده و ديگر در منطقه ما جايي ندارد. راي و اراده و خواست مردم را نمي‌توان با اقدامات يك گروه نظامي سركوب كرد و به همين دليل همه مقام‌هاي ايران از مقام معظم رهبري، رياست‌جمهوري، رييس مجلس و من و ساير مقامات ايران كودتا را محكوم كرديم.» ظريف با اين عبارات بار ديگر به ميزبان خود يادآوري كرد كه ايران به براندازي حكومت‌ها در منطقه از طرق غيرديپلماتيك «نه» مي‌گويد. آيا ايران و تركيه در معادله‌هاي منطقه‌اي به هم نزديك‌تر مي‌شوند؟ جذاب‌ترين پرسشي كه در يك ماه اخير بارها و بارها با توجه به وقوع كودتاي نافرجام در تركيه مطرح شده اين است و شايد بتوان پاسخ ايران به اين پرسش را در اظهارات ظريف در آنكارا يافت: «ايران، روسيه و تركيه از بازيگران مهم در منطقه به‌شمار مي‌آيند و نياز است با يكديگر گفت‌وگو و همكاري داشته باشند. اگر اختلاف‌نظري هم ميان كشورهاي منطقه باشد مي‌توان آن را از طريق گفت‌وگو برطرف كرد. ما با دوستان تركيه‌اي از گذشته در مورد موضوعات منطقه‌اي گفت‌وگوهاي بسيار فشرده‌اي داشته و اين گفت‌وگو‌ها را در اين سفر دنبال خواهيم كرد.» امروز كودتاي نظاميان در تركيه پسوند «نافرجام» را به يدك نمي‌كشيد اگر مردم نمي‌آمدند و در دفاع از دموكراسي گام برنمي‌داشتند. نقش مردم در به شكست كشاندن كودتا و حفظ دولت در روزهاي پساكودتا مساله‌اي نيست كه اردوغان بتواند به سهولت فراموش كند. ظريف در آنكارا با اشاره به اين موضوع افزود: «حركت و ايستادگي مردم تركيه در از بين بردن مباني كودتاي نافرجام در تركيه اقدام بسيار مهمي بود. حضور مردم در صحنه درس مهمي به كودتاگران بود.» سفر ظريف به تركيه چند روز پس از بازگشت از باكو حضور در نشست سه‌جانبه ايران، روسيه و آذربايجان صورت گفت. ظريف در فرودگاه آنكارا در پاسخ به سوالي در خصوص دستاوردهاي اين نشست گفت: نشست همسايگان به‌خصوص ايران، روسيه و آذربايجان براي توسعه ثبات و برقراي صلح و امنيت منطقه بسيار مهم است. گفت‌وگوهاي انجام شده ميان رييسان‌جمهور ايران و روسيه مفيد و سازنده بود. سه كشور از جمله بازيگران مهم منطقه هستند و نياز است كه با يكديگر گفت‌وگو و همكاري داشته باشيم.
ميزبان برادرم محمدجواد ظريف هستيم
خودروي حامل وزير امور خارجه ايران به صحن ساختمان وزارت امور خارجه تركيه مي‌رسد و مولود چاووش اوغلو، وزير خارجه تركيه به همتاي ايراني خود خوشامد مي‌گويد. تصاوير اوليه از اين رويارويي دو وزير پس از كودتا در تركيه در حالي ثبت مي‌شود كه ظريف لبخند هميشگي را بر لب دارد و رضايت از ديدار نيز در رفتار همتاي ترك وي مشهود است. ابتدا ديداري رسمي ميان دو وزير و سپس جلسه‌اي با حضور هيات‌هاي عاليرتبه دو كشور. عكس‌ها ساعتي پس از اين ديدار روي حساب توييتري مولود چاووش اوغلو به چشم مي‌خورد. چاووش اوغلو با انتشار عكسي از خود و ظريف در حالي كه مقابل پرچم‌هاي ايران و تركيه ايستاده‌اند، به زبان فارسي نوشت: «ميزبان برادرم جواد ظريف وزير خارجه ايران هستيم كه پس از اقدام به كودتاي 15 جولاي در كنار ما بوده و اعلام همبستگي مي‌كند.»
كودتا، مبدا جديد روابط
مولود چاووش اوغلو در ابتداي جلسه با همتاي ايراني نيز براي چندمين بار به حوادث شب كودتا و حمايت ايران اشاره كرد. وي ضمن قدرداني از سفر ظريف به آنكارا گفت: از برادرم محمدجواد ظريف كه به تركيه سفر كرده‌اند تشكر مي‌كنم. ايشان در همان لحظات اول كودتا و زماني كه هيچگونه تصوير روشني از شرايط نبود بارها با تماس تلفني، حمايت خود از دولت و ملت تركيه را در مقابل كودتاچيان اعلام كردند.
تاكيد بر اشتراكات در سوريه، اصرار بر همكاري‌هاي اقتصادي
تقويت همكاري‌هاي تهران و آنكارا براي برقراري صلح پايدار در سوريه، علاقه‌مندي به انتقال گاز ايران به اروپا و خريد گاز بيشتر از ايران، عباراتي كه چاووش اوغلو در نشست خبري با محمدجواد ظريف بر زبان راند و بلافاصله در فضاي رسانه‌اي انعكاس يافت. از متن بيرون راندن اختلاف‌ها و آغاز همكاري با تمركز بر نقاط ذهني مشترك و دغدغه‌هاي يكسان تنها نقشه راهي است كه مي‌تواند به حل بحران‌هاي منطقه‌اي كه چندبازيگر متفاوت را درگير خود كرده، پايان دهد. براي نخستين‌بار در چندسال گذشته وزير امور خارجه تركيه در نشست با همتاي ايراني به صراحت بر نقاط مشترك ذهني در خصوص سوريه تاكيد مي‌كند و مي‌گويد: با ظريف درباره سوريه رايزني كرديم و با همكاري نزديك و دوجانبه بيشتري اين موضوعات را بررسي مي‌كنيم. درباره تماميت ارضي سوريه و اتحاد سوريه همفكر هستيم. تا به امروز برخي اختلافات را داشتيم، ولي با وجود اختلافات به گفت‌وگوي خودمان ادامه داديم و بر اين باوريم ايران مي‌تواند نقش مثبتي در برقراري آتش بس پايدار در سوريه ايفا كند. همه سوژه‌هاي روي ميز به فاكتور سومي در رابطه اختصاص نداشت و رابطه اقتصادي دوجانبه مساله ديگري بود كه مورد اشاره مستقيم چاووش اوغلو صورت گرفت: ما به دنبال رفع موانع تجاري در مناسبات دوجانبه هستيم. حجم تجارت ما كاهش يافته است ولي هدف 30 ميليارد دلاري را در دستور كار داريم و بايد موانع را بر سر راه روابط تجاري رفع كنيم. سرمايه‌گذاران دو كشور علاقه و توجه ويژه براي سرمايه‌گذاري در كشور مقابل دارند و ما علاقه‌منديم به آنها كمك كنيم و حجم مناسبات را بالا ببريم. مي‌خواهيم گاز طبيعي بيشتري از ايران بخريم و درباره قيمت گفتيم اين موضوع را نبايد به هيات داوري بين‌المللي موكول كنيم و مي‌توانيم به صورت دوجانبه حل كنيم. علاقه‌منديم گاز ايران را از طريق تركيه به اروپا منتقل كنيم. در خصوص اين مساله در سطح دوجانبه و منطقه‌اي گفت‌وگو كرديم. پس از عمليات‌هاي تروريستي متفاوت در تركيه، ايران محدوديت‌هايي را بر سفرهاي توريستي براي حفظ امنيت جاني شهروندان خود به تركيه اعمال كرده است و بديهي است كه اين مساله يكي از سوژه‌هاي اصلي بحث دو وزير بود. چاووش اوغلو در اين خصوص گفت: با ظريف درباره وضعيت توريسم صحبت كرديم و از اينكه ايرانيان براي گذراندن تعطيلات به تركيه مي‌آيند خوشحاليم و مي‌خواهيم پذيراي تعداد بيشتري ايراني در تركيه باشيم. بحران‌هاي امنيتي و ظهور جريان‌هاي تروريستي متفاوت در منطقه امنيت را به مقوله‌اي بي‌مرز در منطقه و حتي جهان تبديل كرده است. در همين رابطه چاووش اوغلو به خبرنگاران گفت: امنيت در ايران را امنيت در تركيه ارزيابي مي‌كنيم و مطمئنيم ايران نيز بر اين باور است. پژاك و پ‌ك‌ك، شاخه‌هاي مختلف يك سازمان تروريستي واحد هستند و تفاوتي با هم ندارند و امنيت منطقه و به ويژه امنيت ايران و تركيه را تهديد مي‌كنند. بر مبارزه مشترك با داعش، النصره و گروه‌هاي تروريستي تاكيد داريم و بر همكاري‌هاي خود براي صلح پايدار در سوريه خواهيم افزود و اين همكاري‌ها را تقويت خواهيم كرد. وزير خارجه تركيه در پايان سخنان خود تاكيد كرد كه وزير امور خارجه ايران پس از ديدار با رييس‌جمهور به مجلس ملي تركيه مي‌رود كه در اقدام به كودتا مورد حمله قرا گرفت.
استقبال تهران از همكاري مسكو – آنكارا
«مقاومت در برابر كودتاچيان افتخاري براي مردم منطقه بود.» محمدجواد ظريف سخنان خود با خبرنگاران در آنكارا و در نشست خبري با همتاي ترك را با اين جملات آغاز كرد تا نشان دهد كه درد امروز منطقه درد از هم جداانگاشتن ملت‌هاي آن است و تلاش برخي دولت‌ها براي پيشبرد بازي با حاصل جمع صفر براي يكي و نه بازي برد – برد براي تمام بازيگران منطقه‌اي. وي ضمن قدرداني از مهمان‌نوازي مردم و دولت تركيه گفت: مايلم به مردم تركيه هم تبريك بگويم و هم قدرداني كنم از مقاومتي كه در برابر كودتاچيان انجام دادند و افتخاري براي مردم منطقه آفريدند كه مردم اين منطقه اجازه نمي‌دهند كودتا و استفاده از زور بر دموكراسي و حقوق مردم فايق بيايد. از دوستم آقاي چاووش اوغلو درخواست كردم از محل پارلمان تركيه كه متاسفانه توسط كودتاچيان به توپ بسته شد و ما نيز 100 سال گذشته اين خاطره را داريم كه در ايران مجلس ما را به توپ بستند، بازديد كنم. مايلم براي اعلام همبستگي با مردم تركيه و نهاد دموكراسي در تركيه از مجلس تركيه بازديد و همراهي و همبستگي مردم ايران با مردم تركيه و نمايندگان آنها را اعلام كنم. بسيار خوشحاليم دولت و مردم تركيه با حضور مردم تركيه توانستند بر كودتا پيروز شوند و اين را حركتي بسيار مهم در جلوگيري از سركوب خواست مردم توسط زور مي‌دانيم. ظريف در ادامه سخنان خود با اشاره به زمينه‌هاي همكاري دو كشور گفت: روابط دو كشور مستحكم و گسترده است و زمينه‌هاي همكاري بسيار فراواني داريم. اشتراكات مذهبي و تاريخي دو كشور زمينه را براي همكاري دو ملت فراهم مي‌كند البته تا هدف رهبران دو كشور فاصله زيادي داريم. ما زمينه‌هاي مشتركي داريم. دو كشور بايد همكاري‌هاي دوجانبه خود را افزايش دهند. در زمينه رفع برخي از موانع موجود بر سر راه گسترش روابط، باز هم مذاكرات بيشتري بايد انجام دهيم. برخي موانع در زمينه گسترش روابط وجود دارد كه نياز به مذاكره و رايزني‌هاي بيشتري دارد. بايد اين واقعيت را مدنظر قرار بدهيم كه حوزه‌هاي مختلفي براي همكاري بين دو كشور وجود دارد. به دنبال اين هستيم كه اين حوزه‌ها را با رايزني بيشتر تقويت كنيم. رييس دستگاه ديپلماسي كشورمان ادامه سخنانش را به همكاري‌هاي اقتصادي دو كشور اختصاص داد و گفت: همكاري‌ها در حوزه برق، گاز، انرژي و همكاري در زمينه گردشگري با رفع برخي موانع گسترش خواهد يافت. با تركيه براي مبارزه مشترك با تروريسم، افراط گرايي و فرقه‌گرايي ديدگاه و هدف مشتركي داريم البته در برخي مسائل اختلاف نظر داريم و بر وحدت ارضي و اينكه بايد با داعش و جبهه النصره و ديگر تروريست‌ها برخورد شود، ديدگاه مشتركي داريم. همچنين تهران از نزديكي روابط بين آنكارا و مسكو استقبال مي‌كند. ظريف پس از اين نشست خبري ظهر روز گذشته با حضور در مسجد ملت تركيه در صف نمازگزاران اين مسجد به اقامه نماز جمعه پرداخت. عصر روز گذشته ظريف در مجتمع رياست‌جمهوري تركيه با رجب طيب اردوغان ديدار كرد.
ايران، روسيه و تركيه از اختلاف‌هاي عيان تا ائتلاف‌هاي احتمالي
دور شدن تركيه از اتحاديه اروپا، افزايش انتقاد كشورهاي اروپايي و نهادهاي حقوق بشري از نحوه برخورد دولت اردوغان با مخالفان و كساني كه گفته مي‌شود با كودتا خط و خطوط همگامي داشته‌اند، تنش در رابطه امريكا و تركيه به دنبال تعلل واشنگتن در محكوم كردن كودتا و به تبع آن عدم استرداد بي‌قيد و شرط فتح‌الله گولن و سفر استراتژيك اردوغان به روسيه همه و همه دست به دست هم داده است تا تحليلگران مسائل منطقه از احتمال شكل‌گيري ائتلافي هرچند موردي و مقطعي ميان روسيه، ايران و تركيه سخن بگويند. نخستين مركز ثقل اين ائتلاف هم مي‌تواند مبارزه با داعش و البته پرونده سوريه باشد. با وجود تمام گمانه زني‌ها مي‌توان گفت كه روسيه، ايران و تركيه با اين رفت و آمدهاي فشرده در حال سبك و سنگين كردن تازه‌ترين مواضع يكديگر هستند. تلاش براي درك خط قرمزهاي يكديگر، ميزان مانوري كه هركدام از سه طرف مي‌توانند در ميان خطوط بدهند، تشخيص اولويت‌هاي امنيتي و سياسي و به زبان ساده‌تر سبك و سنگين كردن بايدها و نبايدها، داشته‌ها و داده‌هاي هركدام از طرفين اتفاقي است كه در اين نخستين سفرها در حال انجام است. شايد اگر در اين مرحله براي بحراني پنج ساله دو طرف بتوانند از تمركز بر نقاط مشترك آغاز كنند، بتوان به فرجام اين همكاري تازه اميدوار بود.