به بهانه برگزاري دومين جايزه «مدال خورشيدي»
نشاني كه مي‌تواند جريان‌ساز باشد
بابك احمدي
نخستين دوره مراسم اهداي «مدال خورشيدي» به همت موسسه فرهنگي هنري كارنامه و با همكاري دانشگاه تهران با هدف توجه بيشتر به مبحث طراحي صحنه در آذرماه سال گذشته برگزار شد. برپا‌كنندگان اين مراسم اهداي مدال خورشيدي را گامي در مسير گراميداشت سال‌ها فعاليت و پژوهش موثر در حوزه طراحي صحنه مي‌دانند و به گفته خودشان اين نشان را به نام «پدر طراحي صحنه مدرن ايران» گره زده‌اند. اما آنچه در جريان انتخاب آثار دو دوره نخست و اهداي نشان اتفاق افتاده چه اندازه با اصول و مباني مدرن و علمي قرابت دارد؟ به ويژه وقتي برپا‌كنندگان مدعي بررسي دقيق طراحي صحنه آثار نمايشي، سريال‌هاي تلويزيوني و فيلم‌هاي سينمايي در طول يك سال هستند. فقط در نمونه اول – درصورتي كه آمارهاي رسمي مبني بر اجراي روزانه 108 نمايش در پايتخت را چندان جدي نگيريم- به طور ميانگين با حداقل 50 نمايش در تهران مواجه مي‌شويم كه يك محاسبه ساده رقم اجراي سالانه 600 نمايش را نشان مي‌دهد. بنابراين بايد پرسيد آيا نشان خورشيدي حقيقتا برگزيدگانش را در ميان طراحان صحنه اين تعداد نمايش جست‌وجو مي‌كند؟ معيارها براي انتخاب افراد برگزيده چيست؟
شفاف نبودن، اعتبار علمي را زير سوال مي‌برد
سعيد حسنلو از جمله استعدادهاي جوان عرصه طراحي صحنه به حساب مي‌آيد. هنرمندي كه به همراه افرادي مثل سينا ييلاق‌بيگي، اميرحسين دواني، شيما ميرحميدي و چند اسم ديگر در سال‌هاي اخير شايستگي‌هاي‌شان را به بهترين نحو ثابت كرده‌اند. برگزيده جايزه طراحي صحنه از سي‌ودومين جشنواره تئاتر فجر با طرح اين پرسش كه «چرا فقط نمايش‌هاي به صحنه رفته در تعدادي سالن‌هاي مشخص از سوي داوران مورد توجه قرار گرفته است؟» مي‌گويد: «بهتر بود اسامي 80 فعال مورد نظر آكادمي منتشر مي‌شد تا بدانيم چه افرادي هستند؟ فعال در چه زمينه‌اي؟ آيا تمام آثار را ديده‌اند؟ بي‌شك مي‌گويم ابدا اينگونه نبوده و طراحي صحنه نمايش‌هاي اجرا رفته در بسياري سالن‌هاي كوچك‌تر مورد توجه قرار نگرفته است.» او ادامه مي‌دهد: «معيارهاي آكادمي تبيين نشده و دليل برتري يك طراح در مقايسه با طراح ديگر به صورت علمي شرح و بست پيدا نمي‌كند. تعداد بيشتر آرا بيانگر دلايل آكادميك نيست.»
اين هنرمند در ادامه به بخشي از شبهه‌هاي به وجود آمده مثل «اعلام يكباره اسامي نهايي و روشن نبودنِ فرآيند علمي انتخاب گزينه برتر»، «توضيح ندادن درباره اينكه چه عواملي منجر به انتخاب يكي از دو كانديداي نهايي شده است. » «كاستي‌هاي موجود در بحث اطلاع‌رساني و ارتباط با طراحان صحنه» اشاره كرد. حسنلو مي‌گويد: «در نهايت هم به نظر مي‌رسد كلي تعارف در ميان باشد چون شما با ديدن اسامي نهايي به سرعت متوجه مي‌شويد برگزيده كدام هنرمند است. آيا داوران نبايد با نگاه علمي دلايل انتخاب خود را توضيح دهند؟ اين كار آموزش بيشتر و آگاهي مدعوين اين جايزه را در پي دارد و قطعا گامي در مسير تبيين نگاه علمي برگزار‌كنندگان است.»
او انتخاب «سه نمايش اجرا شده در تالار وحدت با صرف هزينه بسيار زياد» را به نوعي با ناديده گرفتن خلاقيت طراحاني كه در سالن‌هاي كوچك‌تر و با هزينه كمتر طراحي خلاقانه‌اي داشتند مساوي مي‌داند. «گويي استقبال اينستاگرامي و تلگرامي تاثيرگذاري بيشتري داشته. اصلا آيا منتقدان و روزنامه‌نگاران فعال تئاتر ما از اعضاي داوري بوده‌اند؟»
نشان خورشيدي در انديشه تعيين استاندارد
پيام فروتن از بانيان و دبير نخستين دوره اين مراسم مي‌گويد: «اينجا ما با مقوله طراحي صحنه مواجه هستيم كه تعاريف و استانداردهاي روشن خود را دارد. به عنوان نمونه اگر نمايشي در سالن غير استاندارد روي صحنه رفته باشد عملا از اين مجموعه كنار گذاشته خواهد شد.» اين مدرس دانشگاه معتقد است که «تعداد داوران دوره دوم به نسبت سال گذشته نيز افزايش داشته و چيزي حدود 100 نفر را شامل شده كه اين فراگيري قطعا ضريب خطا را كاهش مي‌دهد.» او در ادامه از تصميم آكادمي اهداي نشان خورشيدي مبني بر راه‌اندازي يك سايت تخصصي براي دريافت راي داوران خبر داد: «سايت نشان خورشيدي به زودي راه‌اندازي مي‌شود و رمز ورود جداگانه‌اي براي هريك از اعضاي گروه داوري تعيين مي‌شود. بنابراين سال آينده راي هر داور به صورت اينترنتي به آكادمي اعلام مي‌شود.» فروتن همچنين پنهان نگاه داشتن هويت راي‌دهندگان را يك اصل مرسوم در جشنواره‌هاي بين‌المللي از جمله «اسكار» دانست.
اما اينكه «سالن‌هاي استاندارد» نزد بانيان اين نشان چگونه تعريف مي‌شود نيز پرسش ديگري را به ميان مي‌آورد. اين مدرس دانشگاه تمام سالن‌هاي تئاتري خصوصي فعال را فاقد استانداردهاي لازم توصيف كرد: «اينكه تماشاگران تماشاخانه انتظامي بايد در خيابان منتظر بايستند يا ديگر سالن‌هاي خصوصي هيچگونه راهكار ايمني براي حراست از جان تماشاگران در صورت بروز بحران در نظر نگرفته‌اند، مانع مي‌شود كه آنها را در زمره سالن‌هاي استاندارد قلمداد كنيم.»
فروتن در تكميل اظهاراتش بيان مي‌كند: «اگر مدعي هستيم بايد رويكرد علمي وجود داشته باشد، بخش داوري هم در اين حد علمي با ماجرا مواجه مي‌شود. معتقديم طبق استانداردهاي موجود، بسياري از اين سالن‌ها اگر در نقطه ديگر جهان تاسيس مي‌شدند به دلايل گوناگون ابدا اجازه حضور تماشاگر دريافت نمي‌كردند. آكادمي خورشيدي قطعا مروج احداث چنين سالن‌هايي نخواهد بود.»
دبير علمي دوره گذشته سمينار و نشان خورشيدي در انتها تعداد راي‌هاي بيشتر داوران به يكي از دو كانديداي نهايي را عامل انتخاب هنرمند برگزيده توصيف كرد. او همچنين در پاسخ به انتقادهاي مطرح شده درباره «رقابت هنرمندان جوان و چهر‌ه‌هاي صاحب‌نام» و «توجه به طراحي پرهزينه نمايش‌هاي به صحنه رفته در تالار وحدت» بيان كرد: «سال آينده بخش دانشجويي (جوان) به صورت جداگانه داوري خواهد شد و بخش تئاتر شهرستان‌ها نيز به ارزيابي‌ها اضافه مي‌شود. داوران فقط به نمايش‌هاي تالار وحدت توجه نداشتند. دست بر قضا صحنه‌هاي بسيار خوبي در اين سالن اجرا شدند و اگر به سال قبل توجه كنيم آثار به صحنه رفته در سالن‌هاي ديگر هم در ميان برگزيدگان حضور داشتند.»
اينطور به نظر مي‌رسد كه برگزار‌كنندگان مدال خورشيدي براي نفوذ بيشتر در جامعه حرفه‌اي طراحان صحنه- حداقل در تئاتر- بايد گام‌هاي موثرتري به سوي حرفه‌اي شدن بردارند. در زمان‌هایي كه خطر محفلي شدن پيرامون به اصطلاح! بزرگ‌ترين رويدادهاي تئاتري ما در گردش است، جايزه خورشيدي بر لبه تيغ حركت مي‌كند. ولي با در نظر گرفتن ظرفيت‌هايش حتي مي‌تواند به پاي ثابت برگزاري بخش انتخاب طراح صحنه برتر جشنواره‌هايي مانند تئاتر فجر بدل شده و با راه‌اندازي دبيرخانه‌اي دايمي به افزايش توان علمي هنرمندان اين عرصه در طول سال بپردازد.
شيوه رأي‌گيري دچار بلاتكليفي است
منوچهر شجاع، طراح برگزيده دوره گذشته جايزه خورشيدي و از هنرمندان شناخته شده اين عرصه نيز معتقد است «اسامي داوران در جشنواره‌هاي معتبر پنهان نمي‌شود. در جايزه‌اي مثل اسكار شايد اسامي رسانه‌اي نشود ولي حداقل شركت‌كنندگان كه مي‌دانند چه افرادي در انتخاب دخالت دارند. »اين هنرمند با ابراز خوشحالي از برپايي چنين جايزه‌اي خارج از فضاي دولتي و از دل دانشگاه ادامه داد: «اگر اهالي رسانه بيان كنند نقاط پنهاني در اين بين وجود دارد پس براي طراحان صحنه كاملا پوشيده است. ما اصلا نمي‌دانيم اين فهرست چطور تهيه مي‌شود و ذيل چه سازوكاري داوري و بررسي مي‌شود. اتفاق‌هايي از اين دست هرقدر شفاف‌تر باشند در بين متخصصان و مردم از مقبوليت بيشتري برخوردار خواهد شد.»تعداد زيادي از كارها فقط در سالن‌هاي رسمي روي صحنه رفته بودند و من قطعا فرصت تماشاي بسياري از اين كارها را پيدا نمي‌كنم كه بخواهم راي بدهم. اگر قرار است راي بدهيم بايد عده‌اي خاص و مشخص از خانواده تئاتر و طراحان صحنه كه همه كارها را ديده‌اند راي بدهند. اين طراح صحنه با سابقه معتقد است «شيوه راي‌گيري» اين جايزه «بلاتكليفي» به وجود آورده كه «آيا در مدال خورشيدي با راي عمومي مواجه هستيم يا راي عده‌اي كارشناس. ما بايد بدانيم چه كساني و به چه شيوه‌اي راي مي‌دهند و اين موارد بايد برطرف شود. ماجرا بايد طوري پيش برود كه با اعلام اسامي هيات داوري ديگر شبهه‌اي براي هنرمندان پيش نيايد و نيازي به پاسخگويي دلايل انتخاب نباشد.»
شجاع با تاكيد براينكه «اگر ابتدا به بخش طراحي صحنه تئاتر و سپس در ادامه سينما و تلويزيون مي‌پرداختند سنجيده‌تر به نظر مي‌رسيد،» مي‌گويد: آيا مجبوريم انتخاب كنيم؟ آيا طراحي صحنه سريال شهرزاد در برابر سريال‌هايي مثل «هزاردستان» و «دايي جان ناپلئون» جاي مي‌گيرد؟ وقتي ما با چنين كيفيتي مواجه بوده‌ايم اجبار داشتيم به چيزي در سطح پايين‌تر تن دهيم؟