نگراني از متراكم‌سازي
امير فرجامي
موضوع بازسازي بافت‌هاي فرسوده شهري مدتي است كه در قالب طرح‌هايي جديد با عنوان بازآفريني شهري «اميد» مطرح شده است. بر اساس اين طرح قرار است بافت‌هاي فرسوده شهري با حمايت دولت و مشاركت شهرداري نوسازي شوند. در شرايطي كه بافت‌هاي فرسوده شهري در كشور و از جمله كلانشهر تهران از وضعيت نامناسبي رنج مي‌برند، اجراي طرح بازآفريني شهري را مي‌توان به مثابه يك فرصت براي تهران و ساير شهرها قلمداد كرد. زيرا مي‌تواند پاسخگوي نيازهاي بخش اعظمي از شهرونداني باشد كه در مناطق فرسوده شهري سكني گزيده‌اند. احياي محله‌هايي قديمي شهر از جهات مختلف مي‌تواند موثرتر از اجراي طرح‌هاي مانند احداث شهرهاي جديد باشد.
اما اجراي هر طرحي بايد با رعايت ملاحظات تخصصي باشد. هر چند جزييات طرح به طور كامل منتشر نشده اما بر اساس آنچه مطرح شده به نظر مي‌رسد نگاه طراحان مبتني بر ساخت مجموعه‌هايي متراكم و ريز دانه به شكلي انبوه در محله‌هاي فرسوده و قديمي است. به نظر مي‌رسد قرار است به جاي خانه‌هاي قديمي، مجتمع‌هاي بزرگ و حجيم و بلندمرتبه ساخته شود كه اين موضوعي نگران‌كننده است چرا كه اگر قرار باشد اين طرح به ضوابط طرح تفصيلي تهران توجهي نداشته باشد و به بهانه نوسازي و اشتغالزايي و... بخواهد اجازه ساخت تراكم‌هاي غيرمجاز را به انبوه‌سازان و پيمانكاران بدهد، آن وقت بايد منتظر چالش‌هاي جديد براي بخش‌هاي وسيعي از شهر تهران بود.
در موضوع احياي بافت‌هاي فرسوده، مهم‌ترين مساله، تدوين پيوست‌هاي اجتماعي و فرهنگي است با اين هدف كه مشخص شود جايگاه شهروندان و زندگي آنها در اين طرح كجاست. اگر قرار باشد مردم در اين طرح‌ها ناديده گرفته شوند و براي شكل مشاركت آنها برنامه‌ريزي نشده باشد بايد گفت اين ديدگاه خطرناك است. در گذشته بسازوبفروش‌ها خانه‌هاي كلنگي را مي‌خريدند و با استفاده از تشويقي‌هاي طرح تفصيلي، يكي، دو طبقه تشويقي مي‌گرفتند و با توافق مالك آن را مي‌ساختند و بدين‌ترتيب بخش‌هاي قديمي را به تدريج نوسازي مي‌كردند. اين رويه با وجود ذهنيت عامه مردم رويه بدي نبود تنها اشكال آن اين بود كه روي ساخت وساز و كيفيت سازه‌هايي كه آنها مي‌ساختند نظارت دقيقي اعمال نمي‌شد.
اما اگر قرار باشد مردم در اجراي طرح جديد مشاركت نداشته باشند و اجراي آن هم منجر به آشفتگي بيشتر معماري شهري و بافت‌هاي تاريخي شود؛ بهتر است در شيوه اجراي طرح تجديدنظر كنيم. چه بسا بهتر بود كه دولت به جاي تصدي‌گري در اين طرح، تنها به هدايت بسازوبفروش‌ها و پيمانكاران اكتفا مي‌كرد تا به جاي اجراي طرحي مبهم، نقاط ضعف و كاستي‌هاي شيوه‌هاي گذشته را تصحيح كند. از سوي ديگر گروهي اين طرح را با طرح ناموفق مسكن مهر مقايسه مي‌كنند و سرنوشتي مشابه آن را برايش پيش‌بيني مي‌كنند. با اين وجود مسوولان دولتي با رد اين مساله معتقدند كه اين طرح از لحاظ هويت و ماهيت و جنس آن، با طرح مسكن «مهر» متفاوت است. قرار است در اين طرح مالكان خانه‌هاي فرسوده در نقاط ديگري، اسكان داده شوند تا خانه‌هاي‌شان آماده شود. اما اگر اين طرح حساب شده عمل نكند، بعد از مدتي مردمي كه ترك خانه و كاشانه كرده‌اند خسته مي‌شوند و از خانه‌هايي كه شهرداري براي‌شان تدارك ديده بيرون رفته و پراكنده شده و چه بسا به حاشيه شهر رانده مي‌شوند. و اين يعني آغاز آشفتگي مجدد در مورد هويت محله‌هاي قديمي و فرهنگ شهري و افزايش معضلات حاشيه‌نشيني و... با تمام اين تعابير به نظر بنده اين طرح شايد در ظاهر با طرح مسكن مهر يا طرح نوسازي «نواب» متفاوت باشد، ولي در عمل و از منظر نگاه برنامه‌اي، چندان فرقي با آنها نمي‌كند كه اگر چنين باشد، بايد منتظر عواقب آن نيز بود.
كارشناس شهرسازي و معماري و معاون سابق معماري و شهرسازي وزارت مسكن