گروه اقتصادي
پرواز شماره 752 شركت هواپيمايي بين‌المللي اوكراين كه حوالي ساعت 6 بامداد روز چهارشنبه (18 دي ماه امسال) فرودگاه امام خميني تهران را به مقصد كي‌يف پايتخت اوكراين ترك كرده بود، دقايقي پس از پرواز در نزديكي شهريار تهران سقوط كرد و تمام 176 سرنشين آن جان خود را از دست دادند. پس از گمانه‌زني‌هاي فراوان سرانجام روز گذشته ستاد كل نيروهاي مسلح ايران اعلام كرد به دليل يك اشتباه انساني، پدافند هوايي ايران اين هواپيما را شي خطرناك تشخيص داده و به آن شليك كرده است. به دنبال اين اتفاق، دولت ايران ضمن پذيرش اشتباه دردناك رخ داده، اعلام آمادگي كرد شرايط براي بررسي ابعاد دقيق اين ماجرا و معرفي مقصران احتمالي فراهم شود. جداي از بعد نظامي و امنيتي اين حادثه تلخ، صنعت هوايي ايران در طول روزهاي گذشته شرايط خاصي را تجربه كرد كه احتمالا اين روند در روزهاي آتي نيز ادامه خواهد يافت و در اين فرايند نحوه رفتار نهادهاي ذي‌ربط در صنعت هوايي و چگونگي پيگيري اين حادثه اهميت فراواني پيدا خواهد كرد.
اصول بين‌المللي حادثه
معاهده هواپيمايي كشوري بين‌المللي كه به كنوانسيون شيكاگو نيز معروف است، مهم‌ترين معاهده مربوط به هوانوردي و حقوق هوايي است كه اجراي آن از ۴ آوريل ۱۹۴۷ آغاز شد. معاهده شيكاگو به تاسيس سازمان بين‌المللي هواپيمايي (ايكائو) انجاميد و اساسنامه آن نيز به شمار مي‌رود. با امضاي قرارداد شيكاگو كنوانسيون ۱۹۱۹ پاريس و معاهده هواپيمايي بازرگاني ۱۹۲۸ هاوانا منسوخ شدند. اين توافق بين‌المللي كه ايران نيز از ابتدا به عنوان يكي از اعضاي موسس در آن حضور داشته و در طول تمام دهه‌هاي گذشته بر اساس متن عمل كرده در حوادث و سوانح هوايي، اصلي‌ترين منبع و قانون جهاني به شمار مي‌رود كه تمام كشورهاي عضو ملزم به اجراي آن هستند.
ماده 26 اين قانون جهاني به حوادث هوايي اشاره دارد. در اين ماده آمده است: چنانچه حادثه‌اي براي يك هواپيماي كشور عضو در قلمروي كشور عضو ديگري رخ دهد و موجب مرگ يا جراحت شديد شود و يا مشخص شود كه نقص فاحش فني در هواپيما يا تسهيلات هوانوردي بوده، كشوري كه در آنجا اين حادثه اتفاق افتاده علل حادثه را طبق مقرراتي كه ممكن است از طرف سازمان هواپيمايي كشوري سفارش شود در حدود قوانين خود تحقيق خواهد كرد و به كشوري كه هواپيما در آنجا ثبت شده اجازه داده خواهد شد كه ناظراني براي حضور در بازرسي به آن كشور اعزام كند. كشور تحقيق كننده گزارش امر و نتايج تحقيقات خود را به كشور ذي‌نفع ابلاغ خواهد كرد بر اساس آنچه در اين ماده آمده، وقتي يك حادثه هواپيمايي در ايران رخ مي‌دهد، اين نماد حاكميتي ايران در حوزه هوانوردي يعني سازمان هواپيمايي كشوري است كه موظف به پيگيري اين حادثه، بررسي ابعاد آن و ارايه گزارش نهايي اين حادثه است. بر اساس متن تاييد شده از سوي ايكائو، كشوري كه هواپيماي سقوط كرده در آن ثبت شده نيز بايد نمايندگاني را براي حضور در فرآيند بررسي داشته باشد. هر چند در اين ماده، اشاره‌اي به الزام حضور نمايندگان ديگر كشورها ذكر نشده اما در سوابق سقوط‌هاي سال‌هاي گذشته، سازمان‌هاي هواپيمايي از نمايندگاني از كشور سازنده هواپيما و حتي كشورهايي كه شهروندان تابعه آنها در هواپيما كشته شده‌اند دعوت مي‌كند تا در فرآيند حضور داشته باشند.
عملكرد سازمان هواپيمايي ايران
از نخستين دقايق پس از رخ دادن حادثه اخير، مسوولان سازمان هواپيمايي كشوري ايران با حضور در محل حادثه اعلام كردند كه بررسي‌ها درباره چرايي اين اتفاق و ارايه گزارش‌هاي ابتدايي و سپس گزارش‌هاي نهايي را در دستور كار قرار خواهند داد. ايران در همان ساعات اعلام كرد كه فرآيند بررسي را در داخل كشور انجام خواهد داد و البته به كارشناسان كشورهاي ذي‌نفع در حادثه اجازه مي‌دهد كه در فرآيند بررسي شركت كنند. هرچند سرانجام صبح شنبه اعلام شد كه دليل اين حادثه نه نقص فني كه شليك اشتباه سامانه پدافند بوده است اما در روزهاي گذشته مسوولان سازمان هواپيمايي كشوري، بارها اعلام كردند كه چنين فرضيه‌اي صحت ندارد و همين مساله باعث شكل‌گيري اين گمانه شد كه مسوولان اين سازمان قصد كتمان حقيقت را داشته‌اند، موضوعي كه البته بر اساس توضيحات سردار حاجي‌زاده، فرمانده هوافضاي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي صحت نداشت و دليل اين كتمان از سوي مسوولان سازمان هواپيمايي اين بود كه آنها در جريان اين اتفاق قرار نداشتند. موضوعي كه در اظهارنظرها و اطلاعيه سازمان هواپيمايي نيز بر آن تاكيد شد. بر اساس خبري كه خبرگزاري تسنيم روز گذشته منتشر كرد سازمان هواپيمايي كشوري در اطلاعيه‌اي رسمي اعلام كرد: مسوول بررسي سانحه در اولين فرصت هماهنگي لازم با مراجع ذي‌ربط را انجام داده و تاييديه عدم انجام هرگونه عمليات نظامي را در مركز كشور دريافت كرده است و متاسفانه علي رغم پيگيري‌هاي متعدد و مكرر سازمان هواپيمايي كشوري تا زمان صدور اطلاعيه ستاد كل نيروهاي مسلح، هيچ گونه اطلاع‌رساني در خصوص موضوع اصابت موشك سامانه‌هاي پدافند به هواپيماي مسافربري كشور اوكراين به اين سازمان صورت نپذيرفته است. شايان ذكر است پرواز مذكور در قالب كريدورهاي استاندارد و مورد تاييد شبكه يكپارچه پدافند كشور (طرح خروجي) در حال پرواز بوده است و هيچ مشكلي براي كنترل هواپيما از سوي خلبان گزارش نشده است. ضمن عرض تاسف از وقوع اين رويداد متذكر مي‌شود هدف بررسي سانحه، پيشگيري از سوانح مشابه و ارتقاي ايمني پروازهاي كشور است كه تمام نهادهاي ذي‌ربط بايد براي اين موضوع اهميت ويژه‌اي قائل شوند. حسن رضايي‌فر- مديركل بررسي سوانح سازمان هواپيمايي كشوري- نيز به ايسنا توضيح داده از وقتي كه سانحه اتفاق افتاد، اولين اقدامي كه انجام دادم اين بود كه با مقامات ذي‌ربط تماس گرفتم و همه مقامات ذي‌ربط به من اين اطمينان را دادند كه در مركز كشور چنين عمليات نظامي انجام نشده است. عملياتي كه سپاه پاسداران در پاسخ به آمريكايي‌ها انجام داده بود از محدوده غرب كشور و در ساعت 30: 1 صبح انجام شد و اين هواپيما در ساعت 18: 6 در حوالي فرودگاه امام خميني (ره) سقوط كرد و من چون اين اطمينان را از مقامات گرفته بودم كه عملياتي در داخل انجام نشده است، اين خبر را اعلام كردم.
تبعات حادثه براي ايران
پس از اعلام اشتباه سامانه پدافند در شليك به هواپيماي اوكرايني روند بررسي اين حادثه تغيير خواهد كرد. با رسيدن نمايندگان كشورهاي ذي‌نفع در اين اتفاق، استخراج اطلاعات از جعبه‌هاي سياه اين هواپيما آغاز خواهد شد و سپس در زماني كوتاه گزارش ابتدايي و احتمالا پس از نهايي شدن بررسي‌ها، گزارش نهايي در اين زمينه ارايه مي‌شود. علي‌رضا منظري، معاون اسبق سازمان هواپيمايي كشوري در گفت‌وگو با «اعتماد» درباره تبعات اين اتفاق براي صنعت هوايي ايران توضيح مي‌دهد: «نخستين نتيجه اين اتفاق كاهش اقبال به آسمان ايران و كاهش تقاضا از سوي شركت‌هاي بين‌المللي هوايي براي حضور در آسمان ايران است. همان طور كه در روزهاي گذشته نيز شاهد آن بوده‌ايم كه تعدادي از ايرلاين‌ها اعلام كرده‌اند كه فعلا به ايران پرواز نمي‌كنند، احتمالا اين روند ادامه خواهد داشت و ما بخشي از پروازهاي بين‌المللي خود را از دست خواهيم داد.» او در پاسخ به اين سوال كه اين محدوديت‌ها تا چه زماني ادامه خواهد داشت، گفت: «در شرايط فعلي نه مي‌توان از دائمي بودن اين محدوديت‌ها سخن گفت و نه مي‌توان زمان دقيقي براي پايان يافتن‌شان تعيين كرد. در چنين شرايطي دولت‌هاي دخيل در حادثه در سطح سياسي مذاكراتي را انجام مي‌دهند و تلاش مي‌كنند در اين زمينه به يك توافق برسند. با نهايي شدن توافقات و البته كاهش تنش‌ها، مي‌توان انتظار داشت كه اين محدوديت‌ها كمرنگ شود اما در حال حاضر ارايه زمان دقيق در اين زمينه ممكن نيست.» يكي از مسائلي كه در طول ساعات گذشته براي بسياري از مردم به سوالي مهم تبديل شده، چرايي نرسيدن به تصميم اعلام ممنوعيت پرواز در ساعات منجر به حادثه سقوط است. با توجه به اينكه اين اتفاق چند ساعت پس از حمله ايران به مواضع آمريكا پس از به شهادت رساندن سردار قاسم سليماني رخ داده و در چنين شرايطي سيستم پدافند كشور در آماده‌باش كامل قرار داشته، اين سوال مطرح مي‌شود كه چرا در آن ساعات پروازها متوقف نشده‌اند؟ منظري در پاسخ به اين سوال مي‌گويد در چنين فضايي بايد دستگاه‌هاي مختلف به جمع‌بندي در اين حوزه برسند اما روال عادي كار آن است كه سازمان‌هاي هوايي غيرنظامي كه مسوول رصد شرايط و مديريت پروازهاي مسافري هستند، درخواست اين ممنوعيت پروازي را بدهند تا در رابطه با آن تصميمات لازم اتخاذ شود.
غرامت و شكايت عليه ايران
در كنار محدوديت‌هاي ايجاد شده براي صنعت هوايي ايران يكي از مسائلي است كه صنعت هوايي كشور بايد خود را براي آن آماده كند، تبعات قانوني اين حادثه تلخ است.
اين كارشناس صنعت هوايي درباره فرآيندي كه صنعت هوانوردي ايران در مجامع بين‌المللي پس از اين حادثه بايد طي كند، توضيح داد: «ما احتمالا با يك شكايت قضايي از سوي اوكراين در دادگاه‌هاي بين‌المللي رو به رو مي‌شويم كه بايد در جريان آن، مدارك و مستندات خود را ارايه كرده و به سوالات موجود پاسخ دهيم. دركنار آن غرامت‌هايي نيز به گردن ايران خواهد بود كه بر اساس توافقات بين‌المللي بايد پرداخت شود. منظري درباره اين غرامت‌ها گفت: با توجه به اينكه اين هواپيما در ايران سقوط كرده، احتمالا غرامت مسافران ايراني بر اساس قوانين داخلي كشور و مسافران خارجي بر اساس قواعد بين‌المللي پرداخت خواهد شد. البته در نهايت در اين حوزه بايد بر اساس تعهداتي كه ايرلاين اوكرايني داده عمل شود. در كنار آن پرداخت خسارت هواپيماي سقوط كرده نيز جزو تعهدات ما خواهد بود كه احتمالا عددي بيش از 60 ميليون دلاري بايد براي آن در نظر گرفت.
صنعت هوايي ايران كه در سال‌هاي گذشته با تحريم‌هاي يك‌جانبه امريكا با محدوديت‌هاي جدي فعاليت خود را ادامه مي‌داد، حالا بايد با تركش‌هاي حادثه اخير نيز رو به رو شود كه طولاني مدت شدن آن مي‌تواند شرايط ايرلاين‌هاي ايران را نيز دشوار كند. در روزهاي گذشته تعدادي از شركت‌هاي اروپايي اعلام كرده‌اند كه پروازهاي خود به ايران را متوقف كرده‌اند و اين موضوع از سويي مي‌تواند رفت و آمد ايراني‌ها به مقاصد مختلف را دشوار كند و از سوي ديگر براي ايرلاين‌ها، دشواري‌هايي به وجود آورد. براي مثال، دو روز قبل، آژانس حمل و نقل سوئد در تصميمي اعلام كرد كه تمامي پروازهاي شركت هواپيمايي ايران‌اير از ايران به سوئد تا اطلاع ثانوي لغو شده است. مسافران هما حالا مجبور هستند با وجود داشتن بليت اين شركت يا از ايرلاين ديگري كه شركت هواپيمايي ايران‌اير معرفي مي‌كند، استفاده كنند و با وجود تغيير ايرلاين راضي به انجام سفر شوند و يا از انجام سفرشان انصراف دهند. هزينه‌هاي تغيير ايرلاين نيز در صورت افزايش قيمت بليت با هواپيمايي جمهوري اسلامي است و مشخص نيست ادامه‌دار شدن توقف پروازهاي هما به اين كشور منجر به خسارت چند ميليون دلاري براي هما شود.
كاهش تعداد پروازهاي عبوري نيز يكي ديگر از تهديدهايي است كه صنعت هوايي ايران بايد با آن روبه‌رو شود. بر اساس توافقات بين‌المللي، هدف نخست از بررسي حوادث هوايي، مشخص كردن علل اين اتفاق و برنامه‌ريزي جدي براي عدم تكرار آن است. به نظر مي‌رسد در اتفاق اخير ايران بايد تمام توان خود را صرف اعتماد‌سازي در انجام بررسي‌هاي دقيق و تضمين تلاش براي عدم تكرار اين اتفاق كند؛ موضوعي كه براي آينده صنعت هوايي ايران اهميت بسيار فراواني خواهد داشت.
تاريخچه هواپيماهاي ساقط شده با پدافند
نشريه time در گزارشي به بهانه سقوط هواپيماي مسافربري اوكرايني در حوالي تهران، به مروري بر تاريخچه هواپيماهاي مسافربري كه به اشتباه و در شرايط بحراني و جنگي كشورهاي مختلف ساقط شده‌اند، مي‌پردازد. موارد متعددي در تاريخ هوانوردي از شليك جنگنده‌ها يا سامانه‌هاي پدافندي به پروازهاي غيرنظامي و مسافري در جهان وجود دارد كه برخي از آنها منجر به وقوع فجايع شده‌اند. آرنولد بارنت، كارشناس امنيت هوايي و استاد دانشگاه MIT در اين خصوص خاطرنشان كرده است: به نظر من اين چيزي غيرطبيعي و عجيب نيست، چراكه وقتي در كشوري وضعيت بحراني و جنگي به وجود مي‌آيد، ريسك پرواز هواپيماهاي عبوري بسيار بالا مي‌رود و اين چيزي است كه بايد ايرلاين‌ها و تمامي سازمان‌هاي هوايي مربوطه مراقب آن باشند. وي افزود: ايرلاين‌هاي مختلف بايد به وضعيت بحراني و جنگي بودن كشورهاي در مسير پروازي توجه و دقت زيادي كنند، چراكه احتمال شليك هوايي و برخورد شتابزده نيروهاي مسلح نسبت به هواپيماهاي عبوري بر فراز آسمان به شدت بالا مي‌رود. اين جدول نگاهي كلي به سقوط هواپيماهاي «تجاري» به دليل مواردي جز «نقص فني» دارد.