ايران و چين بايد توسعه روابط دوجانبه را تسريع دهند
منافع مشترك بزرگ‌ترين نيروي محركه براي توسعه روابط تهران-پكن است
پرفسور فن هوندا ٭
در واقع، ايران و چين نيازهاي متقابلي براي تقويت همكاري دارند. با قضاوت از بيانيه‌هاي رسمي چين و ايران در سال‌هاي اخير، هر دو دولت اميدوارند روابط دوجانبه را تعميق بخشند. امضاي برنامه همكاري راهبردي جامع 25 ساله چين و ايران در سال 2021 مي‌تواند گوياي اين موضوع باشد كه در تماس تلفني اخير سران دو كشور نيز بار ديگر بر آن تاكيد كردند.
با اين حال، متاسفانه هنوز در واقعيت مشكلات زيادي در همكاري‌هاي چين و ايران وجود دارد و شهروندان دو كشور هنوز فوايد و راحتي ناشي از تعميق روابط دوجانبه را احساس نكرده‌اند. ايرانياني كه در سال‌هاي اخير در چين زندگي، كار و تحصيل كرده‌اند، ممكن است درك عميق‌تري از اين موضوع داشته باشند.
راحتي مبادلات مي‌تواند نشانگر سطح توسعه روابط دوجانبه باشد. در حال حاضر پنج پرواز در هفته از پاكستان به چين انجام مي‌شود كه سه پرواز آن توسط خطوط هوايي چيني انجام مي‌شود؛ چندي پيش روسيه و ايران قراردادي براي 35 پرواز هفتگي امضا كردند. اما در حال حاضر تنها يك پرواز در هفته از ايران به چين وجود دارد. برخي مي‌گويند وضعيت بد پروازهاي چين-ايران ناشي از پاندمي جديد كوويد-19 است، اما اين تنها يكي از دلايل آن است و به هيچ‌وجه تنها دليل نيست. وضعيت فعلي پروازهاي چين و ايران تا حد زيادي نشان مي‌دهد كه سطح واقعي توسعه روابط دو كشور چندان ايده‌آل نيست.
همان‌طور كه همه مي‌دانيم محققان به عنوان يك گروه از يك ويژگي نسبتا مشترك برخوردار هستند، يعني دوست دارند مشكلات را در امور عمومي بيابند و در مورد آنها صحبت كنند، همچنين مي‌توان گفت كه محققان اغلب به طرف ديگر تبليغات رسمي و دولتي توجه ويژه‌اي دارند. بنابراين، امروز اميدوارم با شما در ميان بگذارم كه چرا روابط بين دو كشور ما بهتر نشده است؟ يا به عبارت ديگر بگويم، مشكلات برجسته در توسعه روابط چين و ايران چيست؟ من فكر مي‌كنم موارد زير شايسته توجه است.
هيچ يك از كشورها موقعيت به رسميت شناختن بين‌المللي خود را به ديگري نداده‌اند
به نظر من، آگاهي سياستگذاران فعلي چين از وضعيت بين‌المللي ايران بايد بهبود يابد. براساس اطلاعات منتشر شده از سوي صندوق بين‌المللي پول در آوريل 2022، توليد ناخالص داخلي ايران در سال 2021 برابر با 1.08 تريليون دلار امريكا بود كه در رتبه هفدهم جهان قرار دارد و توليد ناخالص داخلي عربستان در آن سال 0.84 تريليون دلار بود كه در رتبه نوزدهم جهان قرار دارد. توليد ناخالص داخلي ايران در سال 2021 در بين كشورهاي خاورميانه رتبه اول را دارد و همچنين تنها كشور خاورميانه است كه وارد باشگاه تريليون دلاري شده است. با بحران انرژي در جهان كه توسط جنگ در اوكراين آغاز شد، به عنوان يك قدرت داراي انرژي، نفوذ ايران در سطح بين‌المللي بيشتر خواهد شد. علاوه بر اين، اگرچه ايران هنوز از سوي جامعه جهاني به عنوان يك قدرت جهاني به رسميت شناخته نشده است، اما ترديدي وجود ندارد كه ايران داراي نفوذ گسترده درسطح بين‌المللي است. بنابراين، ايران را نمي‌توان به سادگي يك قدرت معمولي در خاورميانه دانست و سياستگذاران چيني بايد جايگاه ايران را در ديپلماسي خود ارتقا دهند.
از سوي ديگر، برخي مشكلات در درك سياستگذاران ايراني از وضعيت بين‌المللي چين نيز وجود دارد. پس از امضاي توافق هسته‌اي ايران (برجام) در جولاي 2015، دولت روحاني و بسياري از ايرانيان احساس دوستي با غرب به ويژه قدرت‌هاي اروپايي را نشان دادند كه نگراني‌هايي را در ميان سياستگذاران و محققان چيني ايجاد كرده است. آنها نگرانند كه ايران روابط ايران و چين را چگونه مي‌بيند؟ آيا چين فقط يك انتخاب ديپلماتيك در زماني كه ايران توسط غرب تحريم شده، است؟ توسعه جهان تاكنون ثابت كرده كه اگرچه چين هنوز كاستي‌هاي زيادي دارد، اما چين به يكي از تاثيرگذارترين كشورها در جهان امروز تبديل شده است. دولت فعلي ايران در حال اجراي «ديپلماسي متوازن» است كه در واقع مساعدترين گزينه ديپلماتيك براي منافع ملي ايران است. سياستگذاران ايراني بايد جايگاه و نفوذ چين در جهان آينده را بيشتر بشناسند. بدون همكاري قدرت‌هاي شرقي، دستيابي ايران به همكاري بلندمدتي كه از قدرت‌هاي غربي اميدوار است، دشوار خواهد بود.
هم چين و هم ايران بايد سخت تلاش كنند تا از نفوذ كشور ثالث بر روابط دوجانبه خلاص شوند
هم چين و هم ايران كشورهايي هستند كه سياست خارجي مستقلي را اجرا مي‌كنند، اما با نگاهي به روابط دوجانبه، دو كشور در حال حاضر نمي‌توانند از تاثير يك طرف ثالث رهايي داشته باشند. به عنوان مثال، چين نگران اين است كه آيا ايران پس از بهبود روابط با غرب، سياست دوستانه‌اي را در قبال چين اجرا خواهد كرد يا خير، آيا تعميق همكاري با ايران بر توسعه روابط چين با ايالات متحده، عربستان سعودي و ساير كشورهاي عربي تاثير مي‌گذارد يا خير. تحريم‌هاي امريكا عليه ايران نيز بر همكاري چين با ايران تاثير مي‌گذارد. تا آنجا كه من مي‌دانم، بسياري از مردم ايران نسبت به سياست خاورميانه چين بدبين هستند و معتقدند كه توسعه سريع روابط چين و عربستان براي ايران و روابط ايران و چين خوب نيست؛ ديگر دوستان ايراني هم هستند كه نگران اينند كه آيا ايران به مهره يا وزنه تعادل در توسعه روابط چين و امريكا تبديل خواهد شد.
در حال حاضر، در توسعه روابط دوجانبه در بين چين و ايران «طرف ثالث» وجود دارد كه اين موضوع براي توسعه روابط دوجانبه به طور كلي خوب نيست. دو كشور بايد روندهاي توسعه و وضعيت بين‌المللي يكديگر را به رسميت بشناسند و روابط دوجانبه را براساس نيازهاي يكديگر فعالانه‌تر توسعه دهند.
چين و ايران نياز فوري به راه‌اندازي چند پروژه همكاري دارند
اگرچه برنامه همكاري جامع 25 ساله ايران و چين از ژوئن 2020 تاكنون توجه بسياري را در سراسر جهان به خود جلب كرده است، اما در واقع همكاري فعلي بين دو كشور به مرحله‌اي نرسيده كه توجه عموم را به خود جلب كند. به دليل تحريم‌هاي امريكا و شيوع بيماري همه‌گير كوويد-19، تعداد افراد چيني كه مي‌خواهند با ايران همكاري كنند در داخل ايران بسيار كاهش يافته و برخي دوستان ايراني نيز چين را ترك كرده‌اند. بايد اعتراف كنم كه برنامه 25 ساله تاكنون چين و ايران را به سطح بالاتري از توسعه روابط سوق نداده است، هر دو طرف نياز فوري به شروع چند پروژه همكاري خاص را دارند. من چندي پيش وقتي با مسوولان استان آذربايجان غربي در ارتباط بودم، متوجه شدم كه فرصت‌هاي زيادي براي همكاري چين و ايران در اين استان وجود دارد. به عنوان مثال در زمينه‌هاي زيرساختي مانند حمل و نقل، توليد وسايل نقليه به ويژه مانند حمل و نقل يخچالي، كشاورزي، معدن و گردشگري فرصت‌هاي بسياري براي همكاري وجود دارد و استان آذربايجان غربي قابليت تابش قوي به كشورهاي همسايه را دارد. به نظر من نيازهاي استان آذربايجان غربي فقط نشان‌دهنده بخش كوچكي از نيازهاي ايران است. در بين چين و ايران در پروژه‌هاي همكاري هيچ كاستي وجود ندارند، اما همچنان فاقد پل ارتباطي انساني و كانال‌هاي قابل اعتماد براي همكاري و عزم براي همكاري هستند.
به عنوان مثال من شخصا معتقدم توليد لوازم خانگي مي‌تواند به عرصه‌اي نمونه براي همكاري چين و ايران تبديل شود. در حال حاضر اكثر لوازم خانگي پرطرفدار ايراني وارداتي است كه قيمت بالايي دارند كه پاسخگوي نياز مردم ايران نيستند، در حالي كه چين در زمينه توليد لوازم خانگي در سطح پيشرفته دنيا قرار دارد، چين و ايران مي‌توانند در اين زمينه همكاري خوبي داشته باشند. به عنوان مثال، شركت‌هاي عالي لوازم خانگي چين، مي‌توانند كارخانه‌هايي را در ايران راه‌اندازي كنند. زمينه‌هاي همكاري بالقوه زيادي بايد بين چين و ايران وجود داشته باشد كه بتواند به يك موقعيت برد-برد دست يابند.
صادقانه بگويم، اگرچه رهبران چين و ايران بارها از روابط دو كشور سخن گفته‌اند و ديدگاه خوشبينانه نسبت به روابط دو كشور داشته‌اند، اما من به عنوان يك محقق كه مدت‌هاست نگران توسعه روابط دو كشور بوده‌ام، از وضعيت موجود راضي نيستم.
در واقع، هنوز شكاف نسبتا آشكاري بين تبليغات دولت‌ها و توسعه واقعي در روابط چين و ايران وجود دارد و اين شكاف توسط افراد زيادي تشخيص داده مي‌شود و حتي ممكن است توسط طرف ثالث مورد سوءاستفاده قرار گيرد.
اكنون چين و ايران ديدگاه‌هاي متفاوتي در مورد روابط دو كشور دارند كه اين يك امر طبيعي است. وظيفه ما اين است كه فكر كنيم و به نتيجه‌اي برسيم كه بزرگ‌ترين نيروي محركه براي توسعه روابط ايران و چين چيست؟ من به ياد دارم آقاي ظريف، وزير خارجه سابق ايران در مصاحبه‌اي گفته بود كه اساس همكاري چين و ايران منافع هر كشور است. من با نظر آقاي ظريف بسيار موافقم، در واقع اين امر عامل اصلي وجود روابط بين‌الملل است. منافع باعث ترويج مبادلات مي‌شود، مبادلات بيشتر مي‌تواند دوستي را تقويت كند و مبادلات دوستانه مطمئنا مي‌تواند منافع بيشتري ايجاد كند.
ايران و چين سابقه همكاري طولاني دارند و هر دو كشور در حال حاضر با مشكلاتي در توسعه مواجه هستند كه همكاري دوجانبه را امكان‌پذيرتر و فوري‌تر مي‌كند. در واقع زمان آن فرا رسيده كه چين و ايران كه به يكديگر نياز دارند، به توسعه روابط دوجانبه سرعت بخشند.
مترجم: سعيده زرين
٭ استاد دانشگاه مطالعات بين‌المللي شانگهاي مركز مطالعات خاورميانه