موبايل ايرانيان در خدمت صاحبان فيلترشكن‌ها

محمد  باقرزاده

جوان نمونه، مبتكر برتر سال 2014 استراليا و نويسنده يكي از سه پايان‌نامه برتر دكتراي مهندسي سال 2015؛ اين روايت بعضي از نمايندگان مجلس و حاميان دولت كنوني از وزير ارتباطات است اما در سمت ديگر منتقدان او را وزير فيلترينگ مي‌دانند و يك نماينده مجلس هم به صراحت او و نگاهش به فناوري را متوسط دانست. كارنامه «عيسي زارع‌پور» اما مشخص است و دست‌كم در حوزه حكمراني داده و امنيت اطلاعات ايرانيان كه از شعارهايش بود، بررسي‌ها مي‌گويد كه در ميان 50 برنامه محبوب اين روزهاي ايرانيان در فروشگاه‌هاي معتبري مانند گوگل تا چشم كار مي‌كند فيلترشكن هست و برنامه‌هاي فيلترشده. كشاندن مردم به سمت استفاده از فيلترشكن آن‌هم با شدت و حدت شرايط كنوني از اين جهت كارشناسان و صاحب‌نظران حوزه فناوري اطلاعات را نگران مي‌كند كه اختيار اطلاعات مردم به دست صاحبان و سازندگان اين فيلترشكن‌ها مي‌افتد. اين موضوع اگرچه ممكن است بعضي از كاربران عادي را چندان نگران نكند اما در سطح كلان يك ابربحران امنيتي است و تقريبا در هيچ كشوري از اين كره خاكي چنين وضعيت حاكم نيست. سپردن اطلاعات مردم به صاحبان و سازندگان فيلترشكن‌ها درحالي است كه شعارها و برنامه‌هاي وزير و دولت كنوني دقيقا در جهت عكس اين رويداد بود اما به گفته يك كارشناس اين حوزه و يك نماينده مجلس كه با «اعتماد» سخن مي‌گويند، بايد بين حرف‌هاي خوب و عملكرد شفاف تفاوت قائل شد. شرايط امنيت اطلاعات ايرانيان اما دقيقا چگونه هست و چرا عملكرد وزيري كه مدام از عباراتي مانند «لندينگ رايت» استفاده مي‌كند مردم مرا تا اين اندازه به فيلترشكن‌ها و برنامه‌هاي فيلترشده كشانده است؟ به عبارتي ساده‌تر تجربه فيلترينگ تلگرام كه نتوانست 80درصد كاربران ايراني را مجاب به كوچ به برنامه‌هاي ايراني مشابه كند، تا چه اندازه مقابل چشمان وزير و دولت كنوني است؟ 

 دريافت بي‌سابقه فيلترشكن و برنامه‌هاي فيلتر ازسوي ايرانيان
تاكيد بر كوچاندن ايرانيان به برنامه‌هاي داخلي و همچنين اصرار به ايجاد دفتر شركت‌هاي صاحبنام حوزه فناوري در ايران، از برنامه‌هاي جدي و شعارهاي پرتكرار دولت كنوني است و كار تا جايي پيش رفته كه همين اواخر چندين نامه تهديدآميز مسوولان اين دولت به شركت‌هايي مانند «متا» خبرساز و حتي سوژه واكنش طنزآميز كاربران شبكه‌هاي اجتماعي هم شده است. كارنامه و نتيجه عملكرد اما چيز ديگري مي‌گويد. بررسي فروشگاه‌هاي برنامه‌هاي موبايلي و در راس آنها فروشگاه گوگل يا همان گوگل پلي، نشان مي‌دهد كه در فهرست محبوب‌ترين و پردانلودترين برنامه‌هاي نصب شده روي گوشي ايرانيان، تا چشم كار مي‌كند فيلترشكن و برنامه‌هاي فيلترشده در داخل كشور ديده مي‌شود. اگرچه اين فهرست‌ها مدام تغيير مي‌كند اما كليت 50 و 100 برنامه قرار گرفته در اين فهرست تا حد زيادي ثابت است. به عنوان مثال در ساعت 20 روز 9 دي و در فهرست فروشگاه گوگل، 10 برنامه نخستين يا فيلترشكن است يا پيام‌رسان و شبكه‌هاي اجتماعي فيلترشده مانند تلگرام، واتساپ و اينستاگرام؛ يعني در كنار فيلترشكن‌ها، سه برنامه هم ديده مي‌شود كه اولي ارديبهشت 97 فيلتر شد اما فرآيند طي شده پس از آن درس عبرت نشد و حالا در تابستان 1401 هم دو برنامه ديگر به همان سرنوشت تلگرام دچار شدند. علاوه براين نتايج همين بررسي مي‌گويد كه در ميان 50 برنامه محبوب ايراني‌ها در گوگل‌پلي بيش از 40 مورد فيلترشكن است و تنها ۳ تا ۴ برنامه عادي هستند. بقيه موارد هم پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي فيلتر شده‌ است. البته به اين نكات هم بايد توجه داشت كه برخي برنامه‌هاي محبوب در بين ايرانيان هم از سوي خود گوگل از اين فروشگاه حذف شدند؛ موضوعي كه تاثير چنداني البته در اين فهرست ايجاد نمي‌كند و حتي در صورت قرار دادن اين برنامه در چنين فهرستي باز هم شرايط نگران‌كننده خواهد بود. اهميت اين فهرست و موارد مشابه اما زماني بيشتر و جدي‌تر مي‌شود كه اين عملكرد را در كنار شعارهاي مطرح شده ازسوي اين دولت و نمايندگان حامي اين وضعيت قرار بدهيم؛ كساني كه همواره دغدغه و نگراني حاكميت داده و امنيت داده‌هاي ايرانيان را داشته‌اند حالا خود دودستي اختيار گوشي ايرانيان را به افراد و شركت‌هاي ناشناس و در مواردي هم شناس و با كارنامه نه چندان امن تقديم كرده‌اند. پرسش جدي در اين باره اما شايد اين باشد كه چرا با آن همه شعار، نتيجه چنين شده است؟ آيا ريشه ماجرا به برنامه‌ها و نوع نگاه اين افراد برمي‌گردد يا اينكه در عمل نتوانستند برنامه‌ها را به درستي اجرا كنند؟ 
 اعمال بدون اعلام؛ «حتي نمي‌دانيم چه سياستي دارند»
«محمد كشوري» كارشناس حوزه فناوري اطلاعات و «مدير انديشكده طيف» درباره اين شرايط و كارنامه‌اي كه در جهت عكس شعارها و برنامه‌ها پيش رفته به «اعتماد» مي‌گويد كه حتي نمي‌دانيم برنامه چه هست و تنها براساس عملكرد و كارنامه اين مديران مي‌شود سخن گفت. او در اين باره مي‌گويد: «آنچه الان در فروشگاه‌هايي مانند گوگل مي‌بينيم نتيجه طبيعي سياست فيلترينگ است. البته ذكر اين توضيح هم ضروري است كه فروشگاه‌هايي مانند گوگل يك‌سري استاندارد را مطرح مي‌كنند كه هر برنامه ايراني امكان قرار گرفتن در اين فضا را ندارد، يعني كساني كه امنيت براي آنها مهم است سراغ گوگل‌پلي و موارد مشابه مي‌روند.» اما قرار گرفتن اين همه فيلترشكن و برنامه فيلترشده در فهرست برنامه‌هاي محبوب ايرانيان دقيقا به چه معنا است و چه اطلاعاتي به ما مي‌دهد؟ كشوري در پاسخ به اين پرسش مي‌گويد: «اولين چيزي كه نشان مي‌دهد اين است كه نياز كاربران به اين برنامه‌ها زياد است و چون در فروشگاه‌هاي داخلي هم وجود ندارند پس كاربران سراغ اين موارد مي‌روند؛ يا اينكه به فيلترشكن نياز دارند كه در فروشگاه‌هاي داخلي وجود ندارد و كاربر سراغ موارد مانند گوگل پلي مي‌رود.» اين همه استفاده از فيلترشكن اما چه نگراني كلي براي امنيت يك كشور دارد و مقصر كيست؟ او در پاسخ به اين پرسش هم مي‌گويد: «من اطلاع دقيقي ندارم اما مي‌دانم برخي جاهاي مشكوك با اهداف خاص براي مردم فيلترشكن توليد مي‌كنند. وقتي سياست اين است كه 40-30 ميليون نفر مجبورند از فيلترشكن استفاده كنند نتيجه آسيب به امنيت و داده‌هاي اين افراد است. ممكن است بگويند استفاده نكنند، ولي اين منطق درست نيست. نتيجه محدوديت غيرمنطقي در معرض آسيب قرارگرفتن حدود 40 ميليون نفر است.» اين شرايط اما نتيجه عملكرد كساني است كه برنامه و شعارشان امنيت داده‌هاي ايرانيان بوده است؛ چرا نتيجه چنين شده است؟ كشوري در اين باره مي‌گويد: «ما اقدام عملي موثري نديديم و تنها بحث فيلتر است. لازمه موفقيت هر سياستي اين است كه بخش عمده كاربران مخصوصا قشر فعال حوزه از آن استقبال كنند و وقتي سياستي تعريف مي‌شود كه اكثريت با آن مشكل دارند ديگر ربطي به حرف‌هاي قشنگ ندارد. وقتي همراهي بدنه جامعه اين فعالان حوزه نباشد هر سياستي شكست مي‌خورد. مي‌گويند حاكميت داده و فلان و بهمان اما چيزي كه ما و عموم مردم مي‌بينند، فيلتر كردن است و اين نتيجه‌اش مخالفت بدنه جامعه و اين حوزه با موضوع است. مثل اينكه سياستي در حوزه اقتصاد شكل بگيرد كه عموم اقتصاددان‌ها و فعالان حوزه با آن مخالفت كنند. در شرايط مخالفت ذي‌نفعان حتما هر سياستي شكل مي‌خورد حتي اگر سياست خوبي باشد.» او همچنين مي‌گويد كه سياست‌هاي مسوولان كنوني حتي مشخص نيست كه بشود آن را بررسي كرد: «طرح صيانت روي كاغذ مشخص بود و مي‌شد شفاف درباره آن نظر داد، اما الان كارهايي انجام مي‌شود كه نمي‌دانيم چيست؛ فقط اعمال مي‌كنند و ما تنها بر اثر نتايج مي‌توانيم نظر بدهيم. سياست را اعلام نمي‌كنند و ما فقط مي‌توانيم آثار را ببينيم و براساس آن نظر بدهيم.» 
 «جليل رحيمي جهان‌آبادي» عضو كميسيون امنيت ملي و سياست خارجي مجلس هم يكي از منتقدان شرايط كنوني و سياست فيلترينگ است؛ او درباره نتيجه سياست‌هاي كنوني و يكه‌تازي دانلود فيلترشكن در بين برنامه‌هاي محبوب ايراني هم به «اعتماد» مي‌گويد: «سياست فيلترينگ يك اشتباه راهبردي و خطرناك است؛ چه تلگرام باشد و چه شرايط كنوني كه هرچه به دست‌شان مي‌رسد فيلتر مي‌كنند. وقتي شما برنامه‌هاي كاربردي براي مردم را -‌چه براي كار و چه ارتباطات‌- بدون جايگزين مطمئن فيلتر مي‌كنيد مردم را به سمت استفاده از فيلترشكن‌ها سوق مي‌دهيد. هرقدر كه فيلترشكن در دسترس هست و آسان نصب مي‌شود به همان اندازه دسترسي به داده‌هاي كاربران را هم آسان مي‌كند كه هم برخلاف امنيت و مصالح كشور است و هم برخلاف شعارهاي دولت. عملا فضا را براي دسترسي دشمن و سرويس‌هاي امنيتي فراهم مي‌كنند. با دست خودمان داده‌ها را به سرويس‌هاي دشمن مي‌دهيم.» اما در چنين شرايطي چه مي‌شود كرد و تا چه اندازه به وزير كنوني ارتباطات و مسوولان اين دولت مي‌توان اميد بست؟ اين عضو كميسيون امنيت ملي و سياست خارجي مجلس در پاسخ به اين پرسش هم مي‌گويد: «فعلا كه ما هر چه داد زديم و فرياد كشيديم كسي در مجلس همراهي نكرد اما باورم اين است كه در بخش امنيتي و سياستگذاري كشور بايد كاري در اين زمينه انجام داد. ما نمي‌توانيم دست روي دست بگذاريم كه همين‌طور اطلاعات مردم از بين برود و مردم را به سمت فيلترشكن‌ها سوق بدهيم؛ اين همه تبعات امنيتي و جاسوسي خطرناك است اما انگار نگاه عاقله‌اي در مجلس و دولت ديده نمي‌شود يا برجسته و غالب نيست.» اما وزير كنوني ارتباطات در اين زمينه صاحب پژوهش است و به گفته حاميانش در دانشگاه استراليا هم كارنامه برتري داشته است؟ فردي با چنين سابقه چرا به چنين كارنامه‌اي رسيده است؟ رحيمي جهان‌آبادي در پاسخ به اين پرسش هم مي‌گويد: «شفاف بگويم كه در قياس با آذري جهرمي، وزير كنوني نسبت به امنيت كشور بسيار ضعيف‌تر است هرچند كه شعارها متفاوت بود. وزير جديد همان ديدگاه متوسط و ضعيف اكثريت نمايندگان را دارد؛ در صورتي كه فيلترينگ مردم را به سمت آسيب‌پذيري و نفوذ دستگاه‌هاي امنيتي كشانده است. برخي اوقات بين ادعاهاي دوستان اصولگرا و عملكردشان تفاوت زياد است. تا دوستان متوجه اين همه آسيب نشوند شرايط همين فيلترينگ گسترده است اما وظيفه من به عنوان نماينده مردم هشدار دادن اين شرايط است ولي اينكه تا چه اندازه تاثيرگذار باشد نمي‌دانم؛ براي 5درصد اثرگذاري هم ما تلاش مي‌كنيم چون الان جز روشنگري و بيان موضع كار ديگري از عهده من برنمي‌آيد.»