دشوارتر شدن خروج امريكا از برجام
كوروش احمدي
ديپلمات سابق
تحولاتي كه طي حدود يك هفته گذشته رخ داده و نشانه‌هايي كه طي اين مدت ديده شده، حكايت از اندكي كاهش از احتمال انجام اقدامي حاد از سوي ترامپ عليه برجام در سررسيد گزارش بعدي به كنگره دارد. سخنگوي وزارت خارجه امريكا در 14 سپتامبر تمديد تعليق تحريم‌هاي نفتي را اعلام كرد و هدف آن را «حفظ درجه‌اي از انعطاف در شرايطي كه مشغول مذاكره با كنگره و متحدان هستيم»، دانست. همزمان اضافه شدن 11 شخص و نهاد ايراني و اوكرايني به ليست تحريم‌ها اعلام شد؛ امري كه بيشتر جنبه نمادين دارد و در ادامه الگوي سابق صورت گرفته است. تمديد اين تعليق‌ها از نظر ماندن امريكا در برجام قطعا مهم‌تر از اعلام يا عدم اعلام پايبندي ايران در 15 اكتبر است، چراكه عدم تمديد تعليق‌ها قطعا امريكا را در موضوع نقض فاحش برجام قرار مي‌داد، اما اعلام احتمالي عدم پايبندي ايران به تنهايي مي‌تواند نقض فاحش برجام نباشد. اقدام ديگر امريكا در اين دوره يعني لفاظي بيشتر در مورد مقابله با اقدامات «بي‌ثبات ساز» ايران در منطقه، نشانه ديگري حاكي از احتمال جست‌وجوي راهي براي حفظ آبرو در صورتي كه ترامپ تصميم به ادامه اجراي برجام است. گزارش اختصاصي رويترز مبني بر ارايه يك استراتژي تازه از سوي وزراي خارجه و دفاع امريكا و مشاور امنيت ملي به ترامپ براي مقابله با حضور و اقدامات ايران در منطقه نيز در اين رابطه قابل توجه است. به گزارش رويترز كه ظاهرا بر مبناي اظهارات منابعي در دولت و كاخ سفيد نوشته شده، اين استراتژي در نشستي در كاخ سفيد در 7 سپتامبر بررسي شده و هدف آن اعمال شدت عمل بيشتر در برابر فعاليت‌هاي ايران در منطقه با هدف مقابله با نفوذ ايران، كمك رساني به متحدان، مقابله با برنامه موشكي ايران، مقابله با شناورهاي ايران در خليج فارس و... از طريق اهرم‌هاي نظامي و اقتصادي است. به نوشته رويترز اين استراتژي تماما در مورد اين است كه برجام حفظ شود و در بقيه موارد شدت عمل نشان داده شود.
يكي از دلايل قوي شدن دست عناصر نسبتا عملگراتر در واشنگتن مي‌تواند حذف استيفن بنن و همفكران او باشد. آنان خواستار آن بودند كه مقابله با ايران و چين در راس سياست‌هاي ترامپ قرار گيرد. مقامات تاثيرگذار كنوني مانند مك مستر و ماتيس اگر چه ايران ستيز‌ند، اما ضديت‌شان ابعاد ايدئولوژيك و تمدني و نظاير آن ندارد، بلكه به نحوي عملگرايانه در پي محدود كردن نقش ايران در منطقه هستند. برخي مدعي شده‌اند كه اشخاص و نهادهايي كه جديدا به ليست تحريم اضافه شدند و ادعا شده كه در رابطه با نيروي قدس و حملات سايبري بوده‌اند، مي‌تواند در چارچوب اين استراتژي جديد انجام شده باشد. علاوه بر اخراج تندروها، تداوم و تشديد مخالفت متحدان امريكا با لغو برجام و ترديد كنگره نيز در اين رابطه بي‌تاثير نيست. وزير خارجه انگليس در مصاحبه مشترك اخير با تيلرسون گفت: «بحران كره شمالي اهميت داشتن ترتيباتي مثل برجام را نشان داده است.» و در اشاره‌اي آشكار به هم نظر بودن تيلرسون با خودش اضافه كرد كه «اين موضعي است كه من و شما هر دو اختيار كرده‌ايم.» وي اضافه كرد كه ايرانيان بايد از منافع برجام منتفع شوند. در اين رابطه تاكيد مجدد باب كوركر، رييس كميته روابط خارجي سنا مبني بر اينكه «مهم است... كه متحدان‌مان را حفظ كنيم» و «كاري كه نمي‌خواهيم بكنيم اين است كه به دست خود بي‌جهت بحران ايجاد كنيم.»
در كنار دو تحول فوق، شواهد و نشانه‌هايي حاكي از اين نيز وجود دارد كه دولت ترامپ بيش از پيش در حال تمركز بر اين است كه به جاي لغو برجام راهي براي مذاكره مجدد در مورد برخي عناصر آن، به ويژه نظارت سختگيرانه‌تر بر اجراي برجام و استفاده از كميسيون مشترك برجام براي اين منظور و وضعيت برنامه هسته‌اي ايران بعد از منقضي شدن اعتبار بخش‌هايي از برجام در 2025 و 2030 بيابد. در اين رابطه از قول منابع ديپلماتيك گفته شده كه امريكا از اروپا خواسته كه محدوديت‌هاي برجام براي دوره بعد از 2025 تمديد شود. مقامات اروپايي نيز گفته‌اند كه ممكن است در مقطعي بتوان در اين موارد صحبت كرد، ولي فعلا برجام دارد خوب كار مي‌كند و اجراي آن بايد تداوم يابد. اين امر بيشتر از آن جهت ممكن است مورد توجه قرار گرفته باشد كه برخي دول اروپايي ممكن است از اين طريق بخواهند امتيازي به ترامپ جهت راضي كردن او به خودداري از خروج از برجام بدهند. اظهارات رييس‌جمهور فرانسه در 29 آگوست مبني بر تاكيد بر اجراي برجام به همين شكل كنوني تا به آخر و همزمان صحبت از امكان مذاكره با ايران براي نيل به توافقات ديگري مثلا در مورد برنامه موشكي و شرايط دوره بعد از اتمام برجام در اين رابطه ديده شده است. وي همچنين گفته است كه «اگر چه نگران دوره بعد از 2025 است اما برجام مبناي مناسبي براي حفظ و تداوم گفت‌وگوي سازنده با ايران فراهم كرده است.» توييت سفير فرانسه در امريكا در 12 سپتامبر نيز در اين رابطه مورد توجه قرار گرفته است. وي در اين توييت نوشت: «ما قويا باز كردن برجام را رد مي‌كنيم. بر همين مبنا مي‌توانيم راجع به موضوعات ديگر صحبت كنيم.» اگر اين نشانه‌ها را بتوان جدي گرفت مي‌توان گفت كه اولا ممكن است برخي از اروپاييان مشغول بررسي نوعي مذاكره در خارج از چارچوب برجام هستند و ثانيا تهديد ترامپ به عدم تاييد پايبندي ايران و خروج از برجام بيشتر اهرم فشاري براي گرفتن امتيازاتي از متحدان اروپايي و نهايتا فروش آن به پايگاه راي خود به عنوان اصلاح برجام باشد. ظاهرا مذاكراتي در اين مورد با اروپا در حال انجام است. در اين رابطه توييت به موقع دكتر ظريف مبني بر اينكه «برجام قابل مذاكره مجدد نيست. يك توافق بهتر خيال‌پردازي صرف است.» قابل توجه است.