گروه علم و زندگي
وقتي در غروب آفتاب روي ساحل شيب‌دار درياچه تانگانيكا بايستيد قايق ماهيگيراني را مي‌بينيد كه عازم سفر ماهيگيري مي‌شوند و بلافاصله سكوت و پايداري عظمت آب در ذهن‌تان نقش مي‌بندد. اين درياچه كه در شاخه غربي دره كافتي بزرگ آفريقا واقع شده وسعتش را ميان چهار كشور تقسيم كرده است: تانزانيا، جمهوري دموكراتيك كنگو، بوروندي و زامبيا. به گفته كارشناسان قدمت درياچه تانگانيكا به 10 ميليون سال قبل باز مي‌گردد. تانگانيكا دومين درياچه آب شيرين جهان با طول 670 كيلومتر و عرض 50 كيلومتر به شمار مي‌رود. همچنين پس از درياچه بايكال، دومين درياچه عميق جهان شناخته مي‌شود.
قدمت اين درياچه فرصت پديدار شدن صدها گونه نادر ماهي و بي‌مهرگان را فراهم كرده است؛ موجودات زنده‌اي كه در درياچه‌هاي جهان منحصربه‌فرد هستند. زندگي روزانه ميليون‌ها انسان بر غناي اين درياچه استوار شده است. برخلاف اينكه مخزن تنوعزيستي، غذايي و فعاليت‌هاي اقتصادي تانگانيكا نظير ندارد اما اين درياچه روزبه‌روز دستخوش تغيير است و آينده‌اي پرمخاطره براي آن دور از انتظار نيست.
اخيرا درياچه تانگانيكا را «درياچه در معرض نابودي سال 2017» ناميدند و خبر بدتر اينكه فعاليت‌هاي انساني كه در قالب تغييرات آب‌وهوايي، جنگل‌زدايي، صيد بي‌رويه، كشف و استثمار نفت روي مي‌دهد اين نابودي را رقم زده است.
تهديدات
دانشمندان از اواخر دهه 1980 مطالعات خود را روي اين درياچه آغاز كردند. در پي اين تحقيقات، در علائم قابل‌توجه و نگران‌كننده ردپاي فعاليت‌هاي انساني را مشاهده كردند. اما اين كشف آنها در زماني اتفاق افتاد كه توجه جهان بر درياچه‌هاي بزرگ ديگر آفريقا، متمركز شده بود؛ به‌خصوص درياچه ويكتوريا كه شواهد تاثير شگرف معرفي ماهي بيگانه‌اي به نام Nile Perch در اين درياچه نمود پيدا كرده بود.
مشكل تانگانيكا به مسائل ديگري مربوط مي‌شود. خوشبختانه گونه آبزي بيگانه‌اي تا به حال به اين درياچه معرفي نشده است. در عوض شواهد نشان مي‌دهد مجاور پستي‌وبلندي‌هاي درياچه تعداد موجودات آبزي بومي رو به كاهش است. انسان‌ها گياهان اين منطقه را قطع كرده‌اند و از آنها براي زمين‌هاي كشاورزي يا توسعه شهري در مراكز رو به رشد حواشي درياچه استفاده مي‌كنند. اين فعاليت به افزايش سريع مقدار خاك روان (خاكي كه مقاومت و سختي‌اش را به‌طور كامل از دست داده است) و گِلي كه به درياچه مي‌ريزند منجر مي‌شود و اين خاك و گِل كف درياچه را مي‌پوشانند.
خطر رسوب
صدها گونه جاندار در عمقي كه نور خورشيد به آن مي‌رسد راه را بر پهناي تاريك آب كه دچار نبود اكسيژن است و در نتيجه جانداري در آنجا زندگي نمي‌كند، مي‌بندند. اين نوار باريك كه در عمقي كه نور خورشيد به آن مي‌رسد و داراي تنوعزيستي خارق‌العاده است در مهم‌ترين نقطه قرار دارد. رسوب‌هايي كه حاصل فرسايش است به درياچه ريخته مي‌شوند و روي اين نوار تاثير مي‌گذارند. محققان شروع به پژوهش مكان‌هايي كرده‌اند كه اين تاثير در آنجا احساس مي‌شود. آنها با تحقيق بر فسيل‌هاي حيوانات بومي سعي در دريافتن نخستين‌باري كه اين تاثير احساس شده، داشته‌اند. طبق يافته‌هاي آنها مناطق پرجمعيت گوناگوني زيستي خود را 150 سال پيش از دست داده‌اند.
مشكلات ديگر
رسوب‌سازي بيش از حد يكي از مشكلات اين درياچه است. فشار ماهيگيري و تغييرات آب‌وهوايي نيز بر اين درياچه تاثيرگذار است. ماهيگيري گسترده براي صيد ساردين‌هاي كوچك درياچه در دهه 1950 آغاز و به سرعت به صنعت اصلي بدل شد. اين ماهيگيران هر ساله تا 200 هزار تن ماهي صيد مي‌كنند و مقادير بسيار زيادي از ميانگين سهم پروتيين حيواني نواحي اطراف درياچه را تامين مي‌كنند.
در سال‌هاي اخير محصول ماهيگيري به‌شدت كاهش يافته است. قسمتي از آن به علت رشد شيلات ناپايدار است و هجوم مهاجران فراري از درگيري‌هاي رواندا، بوروندي وكنگو در دهه 1990 اين مقوله را تشديد كرده است.
دانشمندان در اوايل دهه 2000 به مستندسازي گرم شدن سريع سطح آب درياچه تانگانيكا پرداختند. به دليل تغييرات آب‌وهوايي مرتبط با افزايش انتشار گازهاي گلخانه‌اي، سطح آب گرم‌تر شده است. اين گرم شدن عواقبي جدي بر اكوسيستم شكننده درياچه دارد.
گرم شدن درياچه
آب گرم درياچه نسبتا سبك است و سعي در تركيب شدن با آب لايه‌هاي زيرين درياچه دارد. اين امر سبب مي‌شود حوضه‌هاي وسيع مواد مغذي نتوانند توسط امواج به سطح بازگردند. بنابراين رشد پلانكتون‌ها را كه بسياري از ماهي‌ها از آنها تغذيه مي‌كنند، كاهش مي‌دهد.
دانشمندان قادرند اين كاهش جمعيت ماهي‌ها را كه پيش از آغاز شيلات تجاري در دهه 1950 رخ داد، نشان دهند؛ به اين معني كه تغييرات آب‌وهوايي و گرم شدن درياچه دليلي بر افت بلندمدت صنعت ماهيگيري است. متاسفانه با تداوم گرم شدن اين منطقه، وارونه كردن اين روند غيرمحتمل است. يكي از عواقب مرتبط با كاهش تركيب در درياچه، كم شدن تغيير مقدار آب‌هاي اكسيژن‌دار به فاقد اكسيژن در كف درياچه است. بدين معنا كه حلقه اكسيژن‌دار كمتري وجود دارد بنابراين وسعت منطقه‌اي را كه تنوعزيستي در آن ساكن هستند تقليل مي‌دهد.
دانشمندان و مسوولان درياچه تانگانيكا كه به اندازه كافي با مشكلات روبه‌رو هستند به تازگي بايد با مشكلي جديد دست‌وپنجه نرم كنند: استخراج نفت و گاز.
ميليون‌ها پلانكتون به واسطه هيدروكربن‌هاي توليدشده از استخراج مي‌ميرند و در كف درياچه جاي مي‌گيرند. عواقب استخراج هنوز شناسايي نشده‌اند. اما شواهد اخير از نشت فاجعه‌بار نفت، براي مثال در دلتاي رودخانه نيجر، بر نياز شديد به مطالعه دقيق و طرح‌ريزي زيست‌محيطي پيش از پيشرفت استخراج در درياچه تانگانيكاي شكننده تاكيد مي‌كند.
غناي بيولوژيكي و اقتصادي كه 10 ميليون سال تكامل آن را شكل داده، در مخاطره است.
theconversation.com