درست يك هفته پيش بود كه محمدباسط درازهي، نماينده سراوان به گمرك مركزي واقع در خيابان شهيد بهشتي تهران رفت تا با رييس گمرك ديدار كند اما موفق نشد. علت البته صرفا اين بود كه آقاي نماينده بدون هماهنگي قبلي به‌دنبال ملاقات با رييس گمرك بود و شايد علت اينكه چنين درخواستي داشته اين بوده كه در مراجعات پيشينش چنان مي‌كرده اما اين نوبت، اوضاع متفاوت بود. ماجرايي كه دوشنبه 26 آذرماه در گيت ورودي ساختمان گمرك مركزي رخ داد، نياز به بازگويي ندارد و اگر اين سطور را مي‌خوانيد و به اصطلاح جزو آن اقليت كوچك روزنامه‌خوان مملكتيد، به احتمال قوي همزمان بايد ازجمله افراد آن بخش نسبتا بزرگ جامعه كه به‌نحوي در فضاي مجازي فعالند هم باشيد و اگر چنين باشد، قاعدتا ظرف 7 روز گذشته بيش از هر خبري درباره اين حضور سرزده آقاي نماينده به گمرگ خوانده و شنيده‌ايد.
شرح غائله «نماينده سراوان»
حالا تقريبا همگي مي‌دانيم آنچه نماينده سراوان را از ملاقات بدون وقت قبلي با رييس گمرگ بازداشت، يكي از كارمندان اين اداره دولتي بود كه از قضا به همين علت كه هماهنگي قبلي انجام نشده بود، از صدور مجوز ورود براي اين نماينده خودداري كرد و نيز، درجريانيم كه وقتي نماينده سراوان با در بسته گمرك، آن هم به‌دليل اصرار يك كارمند بر رعايت ضوابط اداري مواجه شد، از كوره در رفت و كلمه‌اي به زبان آورد كه نبايد. مواجهه «نماينده سراوان» و «كارمند گمرك» اما وقتي به بحث داغ فضاي مجازي و متعاقبا فضاي سياسي-رسانه‌اي كشور تبديل شد كه 39 ثانيه از درگيري لفظي اين دو، روي حافظه تلفن همراه يكي از ناظرانِ حاضر در ساختمان گمرك ضبط و ساعتي بعد، در فضاي مجازي منتشر شد. آن زمان بود كه اين ويديوي 39 ثانيه‌اي، بخشي از حافظه تلفن‌هاي همراه بسياري از ما شهروندان را اشغال كرد و نام درازهي كه تا صبح آن روز چندان براي افكار عمومي شناخته شده نبود، به يكي از معروف‌ترين نمايندگان مجلس دهم تبديل شد و «نماينده سراوان» و «كارمند گمرك»، هشتگ داغ توييتر، تلگرام، ايسنتاگرام و...
شرح واكنش‌ها به غائله «نماينده سراوان»
محتواي آنچه اين 7 روز درباره رفتار ناموجه نماينده سراوان به‌ويژه در فضاي مجازي گفته و نوشته شد، مطابق انتظار، عمدتا در ذم اين رفتار بود و در راستاي انتقاد و اعتراض به آن. هرچند صدايي كه در بدو امر از بهارستان خارج شد، رنگ و بويي متفاوت داشت و دو خبري كه صبح سه‌شنبه 27 آذر در اين رابطه روي خط خبرگزاري‌هاي رسمي رفت، يك‌سر در مغايرت با محتواي انتقادي مورد نظر افكار عمومي بود و ازقضا، عاملي در تهييج بيشتر نارضايتي كه عليه درازهي شكل گرفته بود. خبرهايي كه يكي از جمع‌آوري 40 امضا براي استيضاح فرهاد دژپسند، وزير امور اقتصادي و دارايي حكايت داشت و ديگري، از تشكيل جلسه غيرعلني به‌منظور رسيدگي به ابعاد ماجرا. خبر دوم اما وقتي بيش از اين به حواشي دامن زد كه ويديويي تقطيع‌شده از آن جلسه غيرعلني در فضاي مجازي منتشر شد؛ ويديويي كه در بخشي از آن، درازهي ضمن عذرخواهي، خواستار برخورد قاطع با رييس گمرك، كارمند اين اداره و همچنين استيضاح وزير اقتصاد شده بود و در بخشي ديگر، علي لاريجاني، رييس مجلس بر اهميت موضوع تاكيد داشت و در آن گفته بود كه اگر ادعاي درازهي و چند نماينده ديگر درخصوص تهيه و انتشار ويديوي اول توسط حراست اداره گمرك صحت داشته باشد، لازم است با عاملان برخورد جدي شود. ويديوي دوم كه از جلسه غيرعلني مجلس تهيه شده بود و حالا به‌گفته احمد اميرآبادي فراهاني، توسط عليم يارمحمدي يكي ديگر از نمايندگان مجلس بنابه خواست نماينده سراوان تهيه شده بود؛ البته بخش سومي هم داشت. آنجا كه صداهايي احتمالا از جانب چند نماينده ديگر مجلس، صراحتا هيات رييسه و رييس مجلس را متهم به خيانت به وطن مي‌كردند.
انگيزه‌هاي پيدا و پنهان منتقدان «نماينده سراوان»
آنچه تا اينجا گفتيم، تكرار مكررات بود. اما آنچه انتظار مي‌رفت گفته شود و مغفول ماند، علت و انگيزه وقوع ماجرا بود. اين روزها، صداي انتقاد از نماينده سراوان كه غالبا از سر دلسوزي و مطالبه‌گري بود، به آن ميزان كه بايد و شايد بلند و رسا بوده و در بسياري مواقع، حتي بيش از آنچه بايد بالا رفت. تا آنجا كه در مواردي به انگيزه‌هاي شخصي و جناحي نيز آلوده شد و گاه، حتي رنگ و بويي گرفت كه انگار، هدف نه فقط تسويه‌حساب جناحي و شخصي، بلكه در راستاي حمله به مجلس بوده است؛ به نحوي كه گاه، نه فقط نماينده سراوان، بلكه كليت مجلس با تمامي 290 نماينده‌اش هدف حملات قرار گرفتند و اين رويه تا آنجا پيش رفت كه عده‌اي حتي از لزوم افزايش نظارت‌ها بر مجلس، چه در زمان انتخاب نمايندگان و مراحل بررسي صلاحيت نامزدهاي ورود به پارلمان توسط شوراي نگهبان و چه پس از آن، در دوران نمايندگي سخن گفته و خواستار تغيير سازوكار نظارت بر رفتار نمايندگان شدند. همانطور كه مي‌دانيد نمايندگان مجلس مطابق قانون از مصونيت قضايي برخوردارند؛ به اين معنا كه در طول دوران نمايندگي‌شان، هيچ نهادي جز خود مجلس بر عملكردشان ناظر نيست و درصورتي كه تخلفي از سوي يك نماينده سر بزند، اين هيات نظارت بر رفتار نمايندگان، متشكل از تعدادي از خود نماينده‌هاي مجلس است كه با بررسي موضوع، تعيين مي‌كند كه قوه قضاييه حق ورود به پرونده را دارد يا آنچه از سوي نماينده متشاكي سر زده، در حيطه اختيارات و وظايف نمايندگي بوده است. همزمان برخي نمايندگان پيشين مجلس كه درپي بازگشت اميد به فضاي سياسي كشور و پيروزي نسبي اصلاح‌طلبان از راهيابي به مجلس بازمانده بودند نيز از اين فرصت استفاده كرده و درحالي از لزوم «اصلاح مجلس» سخن گفتند كه آنچه در 7 اسفند 94 منجر به ممانعت از تكرار نمايندگي‌شان شده بودند، همين عزم عمومي براي اصلاح مجلس بود.
خيز دلواپسان براي بازگشت
عليرضا زاكاني نماينده اصولگراي مجلس نهم ازجمله اين گروه از سياسيون بود كه در روزهاي گذشته، تقريبا هر روز به ماجراي «نماينده سراوان» پرداخته و در حساب كاربري‌اش در توييتر بر لزوم «اصلاح مجلس» تاكيد كرده است. زاكاني كه اخيرا در حساب كاربري‌اش در توييتر نوشته بود كه «امروز ايران عزيز با وجود توفيقات بسيار، مشكلاتي دارد كه بي‌شك با موفقيت از آنها عبور خواهدكرد، اگر بر هدايت رهبري معظم و خواست مردم كشور اداره شود. اين مهم با شايسته‌سالاري، حضور جوانان فرهيخته و به‌كارگيري انباشت ايمان، علم و تجربه توليدشده ميسر شده و اولين قدم اصلاح مجلس است»، همچنين توييت كرد: «عجبا نماينده سراوان در نطقش خواستار استعفاي مسوول گمرك، اخراج كارمند سني و استيضاح وزير اقتصاد شد و تهديد به استعفا كرد.
پزشكيان هشدار مي‌دهد
در اين ميان اما بودند نمايندگان و سياسيوني كه در پس اين نقدهاي وارد و بجا به رفتار ناموجه نماينده سراوان، متوجه هجمه‌ها عليه نهاد مجلس نيز شده و نسبت به اين مهم هشدار دادند. مسعود پزشكيان، نايب‌رييس نخست مجلس و رييس هيات نظارت بر رفتار نمايندگان همين روز گذشته به خبرگزاري خانه ملت، گفته است: «اين حركت‌هاي سيستماتيك از طرف عده‌اي پيگيري مي‌شود كه مجلس را نمي‌خواهند، زيرا مجلس مصوباتي داشته كه خوشايند آنها نبوده و اين افراد عليه مجلس بهانه‌جويي مي‌كنند.» اين نماينده اصلاح‌طلب همچنين به عملكرد برخي رسانه‌ها، ازجمله صداوسيما در اين ماجرا نيز انتقاد كرده و مي‌گويد: «رسانه‌ها و صداوسيما بدون اينكه دو طرف قضيه را نشان دهند، به موضوع مي‌پردازند، هيچگاه يك‌جانبه قضاوت كردن درست نيست.»
اصل مجلس نشانه است
سوءاستفاده از ماجراي نماينده سراوان در اين مدت چندان مطرح نبوده اما بي‌توجهي به اين مهم، تا حدي نبود كه اصلا اشاره‌اي به اين مهم نشده بود. همين ديروز، سيدعلي ميرفتاح، مديرمسوول «اعتماد» در ستون روزانه «كرگدن‌نامه» اين روزنامه، به اين مهم پرداخت و نوشت: «به نظرم نماينده سراوان بهانه است و اصل مجلس نشانه است. از صحبت‌ها و موضع‌گيري‌هاي اين‌طرفي و آن‌طرفي به اين نتيجه رسيده‌ام كه تخريب نهادي به عنوان «مجلس» در دستوركار صاحبان اصلي اين پروژه قرار دارد. اينكه در اينستاگرام، فلان شخصيت فرهنگي از كوره در برود و بگويد شرم بر مجلس يا در تلگرام، بهمان جامعه‌شناس زير ميز بزند و مجلس را از اول تا به اينجا به يك چوب براند و اينكه تلويزيون، با اين پشتكار باورنكردني وارد ماجرا شود و مجلس و مجلسيان را به هم بمالاند يك حاصل بيشتر ندارد: تخفيف و تحقير مهم‌ترين نهاد دموكراتيك.» تجمع روز شنبه تعدادي از دانشجويان مقابل مجلس در اعتراض به اين غائله و سردادن شعارهايي همچون «مجلس بي‌كفايت شده عليه ملت»، «فراكسيون هتاكان»و«اين است نتيجه تَكرار» نيز نشانه‌اي ديگري بود از اين رويه.
و بالاخره كمي آسيب‌شناسي
اگرچه عمده محتواي رسانه‌اي رسمي و غيررسمي مربوط به غائله نماينده سراوان مبتلا به نوعي سطحي‌نگري بود و به‌نحوي در ذم و تحقير رفتار ناموجه درازهي خلاصه مي‌شد اما با سپري شدن چند روز از واقعه، آرام‌آرام صداهايي متفاوت با نگاه آسيب‌شناسي و عميق‌تر نيز به گوش رسيد؛ صداهايي كه يكي بر فقر فرهنگ عذرخواهي در ميان مسوولان و البته عموم جامعه سخن مي‌گفت و ديگري، بر موضوعي اساسي‌تر، يعني «خشونت اجتماعي» و «عصبيت ناموجه اما ناگزير شهروندان» انگشت مي‌گذاشت.
در اهميت فرهنگ عذرخواهي
در مورد اولي، مي‌توانيم به توييت ديروز الياس حضرتي، نماينده اصلاح‌طلب عضو هيات رييسه فراكسيون اميد اشاره كرد، آنجا كه نوشت: «با پيگيري مساله‌اي كه هفته گذشته در گمرك رخ داد، از آقاي محمدباسط درازهي، نماينده سراوان خواستم تا فردا با هماهنگي مسوولان مربوطه، در محل گمرك حاضر شده و از كارمندان شريف گمرك عذرخواهي كند. وظيفه نماينده مجلس، خادمي ملت است، نه بيشتر.» همزمان صادق زيباكلام، استاد علوم سياسي نيز در گفت‌وگويي به اين مهم اشاره كرد و به ايسنا گفت: «همه ما انسانيم و جايزالخطا، ممكن است عصباني شويم و يك زماني حرفي بزنيم كه دوست نداريم. اين اتفاق‌ها براي همه ما مي‌افتد؛ اما چيزي كه تاسف‌آور است، اين است كه وقتي مرتكب خطايي مي‌شويم و مي‌دانيم خطايي كرديم، نخواهيم آن را بپذيريم.» او همچنين ادامه داد: «وقتي در مقابل خطا سعي كنيم آن را توجيه و رفع و رجوع كنيم يا بگوييم شيطنت كردند و بد عكس گرفتند و بد فيلمبرداري كردند يا حرفم را تحريف كردند، به نظر من بدتر از خطا كردن است. جسارت عذرخواهي نكردن از مردم بزرگ‌ترين اشتباه و غم‌انگيز است. اينكه آن فرد آسمان و ريسمان را به هم ببافد، عذاب‌آور است و مردم را چند برابر عصباني مي‌كند.»
اشتباهات ثانوي درازهي
درازهي البته آن‌چنان كه در ويديوي نشست غيرعلني 28 آذر مجلس نيز ديده مي‌شود، عذرخواهي كرد اما پيش از آن، در ويديويي ديگر مدعي شده بود كه ويديوي گمرك با استفاده از ترفندهاي رايانه‌اي تقطيع و صداگذاري شده است. موضوعي كه مطابق گفته زيباكلام، موج منفي شديدتري عليه اين نماينده در فضاي مجازي به راه انداخت. درازهي مرتكب اشتباه ديگري هم شده بود. او موضوع را بي‌دليل قوميتي و مذهبي كرده و گفته بود كه آنچه ازسوي كارمند گمرك صورت گرفته، اهانت به اهل سنت و قوم بلوچ بوده است. توجيهاتي ناموجه‌تر از رفتار ناموجه قبلي كه درنهايت نه‌تنها وجهه او را تطهير نكرد، بلكه جايگاه و شأن اين نماينده را بيش از پيش به چالش كشيد.
شهري پر از خشم و عصبيت
اما شايد موضوعي كه حتي به اندازه موضوع «فرهنگ عذرخواهي» هم موردتوجه قرار نگرفت، همان «خشونت اجتماعي» بود؛ موضوعي كه شايد بتوان آن را عامل اصلي بروز اين رفتار ناموجه ازسوي نماينده سراوان و البته متعاقبا يكي از مراجعه‌كنندگان به گمرك در آن روز كذايي دانست. شهروندي كه در فضاي مجازي با هشتگ «كاپشن مشكي» كه به پوشش او در آن روز اشاره داشت، معروف شده و به‌ويژه در روزهاي نخست، قهرمان اصلي اين غائله بود. شهروندي كه در دفاع از كارمند گمرك وارد بحث شد و با خشونت تمام، درازهي را از ساختمان بيرون كرد كه در كمال تاسف به قهرمان منتقدان عصباني رفتار درازهي تبديل شد؛ البته آمار دقيق و به‌روزي از وضعيت جرايم عمومي به عنوان متر و معيار اندازه‌گيري وضعيت آرامش اجتماعي در دست نيست اما بنابر آخرين آماري كه در سال 91 توسط قوه قضاييه منتشر شده، در فهرست 10 جرم پرتكرار كشور، جرايمي همچون «ضرب و جرح عمدي»، «ايراد صدمه‌بندي غيرعمدي»، «توهين به اشخاص عادي»، «تهديد» و «تخريب» جزو 6 عنوان اول فهرست قرار گرفت و به‌روشني از اوضاع وخيم خشونت اجتماعي حكايت دارد؛ خشونتي عريان و هولناك كه شايد علت بروز اين رفتار ناموجه از جانب يك نماينده مجلس و يك شهروند عادي بوده و خود، بي‌شك به علل و عواملي متعدد به اين حال و اوضاع رسيده است؛ عواملي كه كاش لااقل به بهانه غائله‌اي كه حالا به صدر اخبار راه يافته و پايين‌بيا هم نيست، موردتوجه قرار مي‌گرفت.