سارا معصومي
نگاه به شرق يا غرب؟ پرسشي كه گاه در 40 سال گذشته به چالشي در حوزه سياست خارجي كشور تبديل شده و حتي در برخي دولت‌ها پاسخ به آن بر عملكرد وزارت خارجه هم تاثير گذاشت. رابطه پرتنش ايران با غرب به خصوص در دوره‌هايي كه با چاشني تحريم‌هاي همه‌جانبه همراه شده همواره به مانعي در برابر درك منفعت‌طلبي‌هاي بازيگران شرقي در رابطه با ايران تبديل شده و البته كه اين عدم توازن در رابطه با غرب همزمان با شرق هزينه‌هايي نيز به سياست خارجي كشور تحميل كرده است. زماني كه حسن روحاني، رياست‌جمهوري را از محمود احمدي‌نژاد تحويل گرفت پرونده هستهاي ايران به مهم‌ترين چالش در عرصه سياست خارجي تبديل شده بود و از آنجا كه 4 عضو تركيب 1+5 در برابر تهران در مذاكرات هستهاي را كشورهاي غربي تشكيل مي‌دادند طبيعتا سطح تماس و رابطه تيم مذاكره‌كننده و دستگاه ديپلماسي با تروييكاي اروپايي (بريتانيا، آلمان، فرانسه) و امريكا بيش از پيش شد. در اين ميان سابقه خط‌مشي حسن روحاني و محمدجواد ظريف به عنوان وزير خارجه وي اين شائبه را تقويت كرد كه در دولت حسن روحاني قرار است سكان وزارت خارجه بيشتر به سمت كشورهاي غربي بچرخد تا بازيگران شرقي و منطقهاي. اين تفكر در حالي در بخشي از فضاي رسانه‌اي و تحليلي كشور جا افتاده كه حسن روحاني ابتدا به ساكن به صراحت و با صداي بلند اعلام كرد كه بهبود و تقويت رابطه با همسايگان، اولويت نخست دستگاه ديپلماسي كشور خواهد بود. با حصول توافق هستهاي (برجام) و برداشته شدن تحريم‌هاي هستهاي، درهاي ايران چه از حيث تعامل سياسي و چه از حيث رابطه اقتصادي گشوده شد و كشورهايي كه به واسطه تحريم چه از بلوك شرق و چه از بلوك غرب از ايران رفته بودند در مسير بازگشت قرار گرفتند. در اين راستا محمدجواد ظريف سياست متوازن‌سازي رابطه ايران در حوزه سياست خارجي را برگزيد و همزمان كه چراغ سبزهايي به اروپا براي بازگشت به بازار ايران داده شد درهاي سرمايه‌گذاري براي كشورهاي شرقي چون روسيه، چين، هند و... نيز گشوده شد. با اين وجود پيروزي دونالد ترامپ در انتخابات رياست‌جمهوري امريكا، خروج امريكاي ترامپ از توافق هستهاي و بازگرداندن تحريم‌هاي هستهاي ايران باعث شد كه مسووليت بيشتري بر عهده سه كشور اروپايي حاضر در برجام قرار بگيرد. مسووليتي كه اروپايي‌ها مي‌گويند تلاش مي‌كنند به نحو احسن انجام دهند اما ايران با گذشت 7 ماه از خروج امريكا از برجام آن را ناكافي مي‌داند. در شرايط بازگشت تحريم‌هاي هستهاي و در حالي كه اروپايي‌ها مي‌گويند يافتن ساز و كاري كه از تحريم‌هاي امريكا مصون بماند ساده نيست، وزارت خارجه ايران در حال پخش تخم‌مرغ‌هاي خود در سبدهاي متفاوت براي تطويل دوره دوام آوردن در برابر تحريم‌هاي امريكا ست. خزانه‌داري امريكا همزمان با بازگرداندن تحريم‌هاي هستهاي ايران به 8 كشور (چين، هند، ايتاليا، يونان، ژاپن، كره جنوبي، تايوان و تركيه) معافيت تحريمي داد و البته گفته مي‌شود كه افغانستان و عراق نيز علاوه بر اين 8 كشور معافيت‌هاي موردي دريافت كرده‌اند. هر چند كه مشخص نيست در دور آتي تحريم‌ها نيز اين كشورها موفق به دريافت معافيت شوند اما به نظر مي‌رسد كه تهران در رايزني‌هاي دوجانبه در حال تدوين و طراحي راهكارهايي براي ايمن‌سازي رابطه تجاري با مشتري‌هاي نفتي و شركاي تجاري است. همزمان با ايران، دولت ترامپ هم در حال تشديد فشارها بر شركاي تجاري ايران براي كاستن از سطح تماس اقتصادي آنها با تهران است و در همين راستا سفر مقام‌هاي وزارت خارجه و خزانه‌داري امريكا به كشورهاي متفاوت براي ارعاب و اقناع آنها به منظور قطع رابطه با تهران ادامه دارد. اقدامي كه مي‌توان از آن با عنوان «تروريسم اقتصادي» نام برد. در چنين فضايي محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه راهي سفري سه روزه به پايتخت هند، دهلي‌نو شده است. همراه شدن هيات عالي‌رتبه سياسي و اقتصادي با ظريف در اين سفر نشان از دستورالعمل‌هاي اين سفر داشت و البته حاوي پيام قابل توجهي براي ساير كشورهاست. در حالي كه دولت امريكا عزم خود را براي انزواي سياسي و در منگنه قراردادن اقتصادي ايران جزم كرده است، وزير خارجه در راس كارواني سياسي و اقتصادي مهمان كشورهايي مي‌شود كه مي‌توانند در شرايط تحريم بيشترين كمك‌ها را به ايران بكنند. ديدار با وزراي خارجه، حمل و نقل، نفت و نارندرا مودي، نخست‌وزير هند از مهم‌ترين برنامه‌هاي سياسي گنجانده شده در سفر سياسي وزير خارجه به دهلي‌نو بود. سخنراني در دو جلسه مطالعاتي و شركت در يك فروم اقتصادي از ديگر برنامه‌هاي حاشيه‌اي وزير خارجه در دهلي‌نو بود. خريد و فروش نفت و سرمايه‌گذاري هند در پروژه چابهار دو موضوع اصلي اقتصادي في‌مابين تهران و دهلي‌نو در اين مقطع زماني هستند.
توافق جديد با هند در دوره تحريم
«ما فروش نفت ايران را به صفر مي‌رسانيم.» اين جمله بارها و بارها از زبان مايك پمپئو، وزير خارجه و برايان هوك، مسوول گروه اقدام عليه ايران در وزارت خارجه امريكا شنيده شده است. با وجود اين تهديدهاي لفظي به نظر مي‌رسد كه حقايق اقتصادي در حال تحميل خود بر اراده واشنگتن هستند و بر همين اساس محمدجواد ظريف در بدو ورود به دهلي‌نو با بيان اينكه ايران يك تامين‌كننده مطمئن نفت براي هند بوده و خواهد بود، پشت‌پا به اين روياي دولت ترامپ زد. در دوره بازگشت تحريم‌هاي هستهاي امريكا عليه ايران، دو نكته براي تهران از اهميت فوق‌العاده‌اي برخوردار است؛ فروش نفت و برخورداري كانال مالي براي دريافت پرداخت‌هاي انجام شده. تلاش‌هاي اتحاديه اروپا براي راه‌اندازي ساز و كار ويژه مالي معروف به (اس پي وي) براي تامين نياز دوم ايران همچنان ادامه دارد اما به نظر مي‌رسد كه تهران تنها به اميد اين كانال مالي ننشسته و از چند ماه قبل رايزني با ساير كشورها به منظور حفظ رابطه بانكي و مالي را آغاز كرده است. ظريف در اين باره نيز به خبرنگاران گفت: يك توافق خوب بانكي با هندي‌ها داريم كه پاييز امسال و بعد از تحريم‌ها به امضا رسيده و اين توافق اين امكان را براي كشور فراهم مي‌كند كه هم صادرات و واردات و هم ساير نيازهاي مالي را از اين مسير تامين كند. حضور بسيار پررنگ بخش خصوصي در اين سفر نشان‌دهنده علاقه بخش خصوصي به استفاده از اين فرصت در شرايط تحريم‌هاي ظالمانه براي توسعه روابط است. زمينه‌هاي زيادي براي گسترش روابط دوجانبه ايران و هند وجود دارد كه يكي از اين حوزه‌ها چابهار است. هندي‌ها به حضور در چابهار و در زيرساخت‌هاي ترانزيتي ايران علاقه‌مند هستند». لازم به ذكر است كه هند سالانه 10 ميليارد دلار نفت از ايران به طور معمول خريداري مي‌كند كه گفته مي‌شود از زمان بازگشت تحريم‌هاي هستهاي امريكا در ماه نوامبر اين رقم كاهش داشته است. در حال حاضر هند تا ماه آوريل سال 2019 معافيت تحريمي از امريكا دريافت كرده اما برخي از كارشناسان پيش‌بيني مي‌كنند كه در چند ماه آتي باز هم شاهد كاهش خريد نفت ايران از سوي دهلي‌نو باشيم. پس از بازگشت تحريم‌هاي امريكا، ايران و هند مكانيسم پرداخت با روپيه را براي ايمن‌سازي تداوم رابطه تجاري در سايه تحريم‌ها به راه انداختند.
به كار با شركاي سنتي ادامه مي‌دهيم
ديدار با نيتين گادكاري، وزير حمل و نقل هند يكي از خبرسازترين ديدارهاي ظريف در هند بود. وزير خارجه كشورمان پس از اين ديدار به خبرنگاران گفت: هم در مورد چابهار و هم در ساير موضوعات همكاري‌هاي دو كشور گفت‌وگوهاي خوبي صورت گرفت. ساز و كارهايي براي تسهيل رابطه تجاري در حالي كه ما به برخي كالاها و خدمات هندي نياز داريم و آنها نيز نيازي مشابه به ايران دارند، مورد بررسي قرار گرفت. در همكاري با هند طيفي از موضوعات مطرح است. در حوزه بانكي، بانك «يوكو» از هند و بانك «پاسارگاد» از ايران همكاري خود را در زمينه تجارت آغاز كردند. اميدواريم با وجود تحريم‌هاي امريكا ايران و هند بتوانند در راستاي منافع مردم دو كشور همكاري‌هاي بيشتري داشته باشند. ظريف در حاشيه ديدار با وزير حمل و نقل هند در پاسخ به سوالي درباره ساز و كار ويژه مالي (اس‌پي‌وي) گفت: اروپايي‌ها تلاش كرده‌اند اما در حد انتظار ما نتوانستند پيشرفت كنند. ما همكاري خود را از طريق كانال‌هاي مختلف مثل مورد هند گسترش مي‌دهيم. ما به همكاري با اروپا به همكاري درباره (اس پي وي) ادامه مي‌دهيم اما منتظر آنها نمي‌مانيم و با شركاي سنتي خود مثل هند، چين و روسيه در راستاي منافع مردم همكاري مي‌كنيم. اين اظهارات ظريف در هند درباره چند و چون اجرايي شدن ساز و كار «اس پي وي» در رسانه‌هاي بين‌المللي انعكاس بسياري يافت و حتي برخي رسانه‌هاي منطقهاي نيز نوشتند در حالي كه اروپا معطل مي‌كند، ايران و هند به هم نزديك‌تر مي‌شوند.
مقابل رسانه‌ها مذاكره نمي‌كنيم
يكي از مسائلي كه در دوره پيشين تحريم ايران قبل از حصول برجام نيز مطرح بود، خريد‌هاي ارزان از تهران توسط مشتري‌هايي بود كه به اصطلاح ريسك رابطه تجاري با ايران در دوره تحريم را پذيرفته‌اند. اكنون نيز اين سوال بسيار مطرح است كه آيا ايران براي مبارزه با تحريم‌هاي امريكا پيشنهاد ويژه‌اي به مشتري‌هاي خود در دوره تحريمي مي‌دهد؟ در همين راستا، ظريف در پاسخ به سوالي درباره درخواست هند براي گاز ارزان‌تر براي راه‌اندازي صنايع در چابهار گفت: ما براي گفت‌وگو با هند آمادگي داريم تا آنها بتوانند سرمايه‌گذاري در چابهار از جمله در حوزه پتروشيمي را آغاز كنند. ما هميشه آماده گفت‌وگو‌ها با هند در اين حوزه بوده‌ايم و از پيشنهادات هند استقبال مي‌كنيم. من نمي‌توانم جلوي رسانه‌ها مذاكره كنم ولي ما آمادگي مذاكره را داريم.
مجوز هند به بانك ايراني
نيتين گادكاري، وزير حمل و نقل هند پس از ديدار با وزير امور خارجه كشورمان گفت: ديدار خوبي داشتيم در خصوص بندر چابهار؛ تسهيلات مالي آماده است. البته مشكلات ديگري وجود دارند اما ما مشكلات را حل مي‌كنيم. دولت هند به يك بانك ايراني مجوز داده تا شعبه‌اي طي سه ماه در بمبئي تاسيس كند و در سايه آن تبادل مالي راحت‌تري صورت گيرد. آقاي ظريف پيشنهادات زيادي براي آينده ارايه كرد كه يكي از آنها درباره نياز ايران به فولاد و موتورهاي لكوموتيو بود. من هم پيشنهادات خود را به ايشان دادم. ديدار ما خيلي مفيد بود و خيلي از موضوعات را حل خواهد كرد. مطمئن هستم در گذر زمان ما دستاوردهايي خواهيم داشت. بندر چابهار براي ما خيلي مهم است و ما روي اين موضوع به طور جدي كار مي‌كنيم. طرف ايراني برخي از مشكلاتي را كه درباره اين پروژه وجود دارد، حل خواهد كرد و از طرف ما هم فرآيند در حال اجراست. من مطمئن هستم ما در جايگاهي هستيم كه چابهار كاركرد كامل خود را هر چه زودتر آغاز كند.
در امريكا انقلاب نشده، تنها يك دولت عوض شده است!
محمدجواد ظريف در نشست اقتصادي مشترك دو كشور ايران و هند كه با حضور تجار ايراني و هندي برگزار شد، گفت: ايران و هند تعامل بلندمدت و بلكه هزاره‌اي (هزار ساله) دارند. حوزه‌هاي زيادي در بين ايران و هند مكمل هم هستند. ايران و هند براي چندين قرن با هم زندگي و همكاري كرده‌اند. ريشه‌هاي عميقي براي جوامع تجاري ما وجود دارد. من فكر مي‌كنم كه اراده سياسي دو دولت وجود دارد كه مي‌تواند بر فائق آمدن بر چالش‌ها كمك كند.
به گزارش تسنيم، وزير امور خارجه در ادامه خاطرنشان كرد: يك كشور، يا يك فرد از كشورهاي ديگر مي‌خواهد كه مفاد قطعنامه شوراي امنيت در زمينه عادي‌سازي روابط با ايران را نقض كند. در امريكا انقلاب نشده، بلكه يك دولت عوض شده است. اين چالشي است كه ما با آن مواجهيم. ما منافع سياسي و اقتصادي داريم تا با اين چالش مقابله كنيم. كشاورزان شما به خاطر تحميل اراده يك شخص 38 درصد هزينه بيشتر پرداخت مي‌كنند. ايران قابل اطمينان‌ترين شريك است. در ايران ما براي تامين امنيت‌مان بر مردم خودمان تكيه داريم. ما براي توسعه علمي و زمينه‌هاي ديگر بر مردم خود تكيه داريم. اين به مفهوم انزواگرايي نيست. ما براي تعامل با شرق و طرف‌هاي ديگر آماده هستيم.
ظريف از تجارت قانوني با ايران سخن گفت
تيم ترامپ تلاش مي‌كند علاوه بر تنبيه كشورهاي ديگر به دليل نقض تحريم‌هاي يك‌جانبه امريكا، مانع از حفظ رابطه تجاري ايران با ساير كشورها در حوزه اقلام غيرتحريمي هم شود. به گفته برخي منابع خبري، وزارت خزانه‌داري امريكا حتي به پرسش‌هاي كمپاني‌ها و شركت‌هايي كه فعال در حوزه اقلام غيرتحريمي هستند درباره رابطه تجاري با ايران پاسخ نمي‌دهد و آنها را در حالتي از ابهام قرار مي‌دهد. ايران براي دفع اين سياست امريكا، اقدام به روشنگري در اين زمينه مي‌كند و نمونه آن را مي‌توان در اظهارات روز گذشته ظريف ديد. وزير خارجه كشورمان در اين باره گفت: ما نمايندگان و افراد جواني در زمينه استارت‌آپ‌ها و زمينه‌هاي مختلف مانند كشاورزي، پتروشيمي و همه حوزه‌ها داريم. هيچ كدام از اين موارد براي همكاري غيرقانوني نيستند. تلاش براي ايجاد مانع در اين زمينه غيرقانوني است.
رييس دستگاه ديپلماسي با اشاره به اينكه چالش‌ها پشت سرگذاشته خواهند شد، افزود: تحريم‌ها براي ايران جديد نيستند؛ ما حدود 40 سال است كه ذيل تحريم‌هاي مختلفي بوده‌ايم. ما به بقاي خود و همكاري با دوستان‌مان ادامه خواهيم داد. هند در اين زمان و زمان‌هاي سخت در كنار ما بوده است و همچنين در زمان‌هاي بهتر هم خواهد بود.