سومين مرحله فروش نفت در بورس انجام مي‌شود
ماندگاري طلاي سياه در بورس انرژي
آويده علم‌جميلي
سومين مرحله فروش نفت خام در بورس با عرضه يك ميليون بشكه نفت خام سبك ايران به نرخ بشكه‌اي52 دلار و 42 سنت در اول بهمن ماه انجام مي‌شود. شكل‌گيري بورس نفت سال‌ها به عنوان يك طرح مطرح نشده بود اما به نظر مي‌رسد تحريم‌ها به فرصتي براي شكل‌گيري و قوام يافتن اين بورس تبديل شده است. بعد از تحريم‌ها دولت در تلاش است تا از ظرفيت‌هاي بخش خصوصي به منظور فروش نفت بهره ببرد. حال به نظر مي‌رسد با تلاش تيم اقتصادي دولت بورس نفت به ساختاري با قوام در ساختار اقتصادي كشور بدل شده است.
اسحاق جهانگيري 10 تيرماه سال جاري در مراسم روز ملي صنعت و معدن خواهان مشاركت بخش خصوصي در خريد نفت خام كشور شد و گفت بخش خصوصي صادرات نفت را هم برعهده بگيرد. معاون اول رييس‌جمهور در اين مراسم گفته بود: «نفت خام ايران در بورس داخلي عرضه خواهد شد و بخش خصوصي مي‌تواند بطور شفاف نفت بخرد و صادر كند.» جهانگيري هدف از اين كار را شكست سياست‌هاي امريكا در تحريم كامل نفت ايران عنوان كرد. حدود چهار ماه بعد از دعوت جهانگيري از بخش خصوصي براي مشاركت در خريد و صادرات نفت، بالاخره در ششم آبان ماه نفت خام ايران به طور آزمايشي در بورس انرژي عرضه شد. در مرحله نخست فروش نفت كه در آبان ماه سال جاري بود، يك ميليون بشكه نفت خام عرضه شد، اما معادل ۲۸۰ هزار بشكه به نرخ بشكه‌اي ۷۴ دلار و ۸۵ سنت به فروش رسيد. در مرحله دوم كه در بيست آبان برگزار شد، بشكه‌هاي فروش‌رفته به 700 هزار بشكه رسيدند كه هركدام به نرخ 64 دلار و 97 سنت معامله شدند. نكته ديگر در خصوص فروش مرحله دوم اين است كه سه خريدار، بشكه‌هاي نفت را خريدند كه اطلاعات همه آنها در بورس محرمانه است و انتشار آنها جرم تلقي مي‌شود، مگر آنكه يك خريدار خود به اين اقدام دست بزند. تاكنون، شيوه فروش نفت در بورس انرژي ۲۰ درصد ريالي و ۸۰ درصد ارزي بوده، اما با توجه به درخواست‌ها و پيشنهادات مطرح شده قرار است از اين پس امكان خريد به صورت ۱۰۰ درصد ريالي نيز فراهم شود.
مجوزها صادر شد
بيژن زنگنه، وزير نفت براي مرحله سوم فروش نفت در بورس مجوز لازم از سران سه قوه را اخذ كرد تا سه ميليون بشكه نفت در بورس به صورت ۱۰۰ درصد ريالي به فروش برسد. زنگنه در اوايل ماه جاري اعلام كرده بود كه گزارش دو مرحله فروش قبلي به شوراي عالي اقتصادي قواي سه‌گانه ارايه شد. عضو كابينه دولت دوازدهم با اشاره به وضعيت فروش نفت‌هاي خريداري شده در بورس، تصريح كرد: خريداران نفت در بورس توانسته‌اند طلاي سياه را صادر كنند و مشكلي در اين زمينه وجود نداشته است.
فروشنده تك، خريداران خاص
بورس نفت مانند تمام نهاد‌هاي اقتصادي نوپا با نقاط ضعف و مثبت همراه است. تا به امروز دو مرحله نفت خام در بورس عرضه شد و قرار است در اول بهمن ماه نيز مرحله سوم آن آغاز شود. شايد يكي از نكاتي كه عرضه نفت را در بورس از ساير كالاهاي حاضر منفك مي‌كند، قيمت اعلام‌شده قبلي است. ماهيت بورس به اين‌گونه است كه كشف قيمت از طريق مكانيزم بازار و با تعداد زياد خريدار و فروشنده رخ مي‌دهد؛ در حالي كه در عرضه نفت در بورس، فروشنده فقط يكي است و خريدار نيز تعداد محدودي از افرادي هستند كه اطلاعات‌شان نيز محرمانه تلقي مي‌شود؛ به بيان ديگر به دليل ماهيت اين كالا و براساس ضوابط امور بين‌الملل شركت ملي نفت، خريداران نفت در بورس يا بايد پالايشگر باشند يا از شركت‌هاي مشخص و شناسنامه‌دار تجارت نفت باشند كه با پالايشگاه‌هاي خريدار نفت ايران قرارداد داشته باشند. برخي معتقدند راه‌اندازي بورس نفت در دل ساختار بورس انرژي در ايران اتفاق ميمون و مباركي است و بايد به ديده منت به آن نگريست. و بعد از راه‌اندازي و خروج از فاز آزمايشي به مانند بورس‌هاي انرژي لندن و ژاپن مي‌تواند كارا باشد. اما براي تحقق اين امر بايد قيمت‌گذاري دستوري، انحصار در فروش و تعداد كم خريداران از اين قاعده حذف شود. هر چند بنا به دلايلي نمي‌توان انحصار در فروش را كم كرد چرا كه طبق قوانين كشور، دولت تنها فروشنده نفت است. نكته ديگر اين است كه ساز و كار بورس نفت براساس بازار آزاد و مبتني بر عرضه و تقاضاست. سمت عرضه‌كننده آن شركت ملي نفت قرار دارد كه با مشكلي مواجه نيست و امكانات كشور نيز به گونه‌اي است كه بتواند نفت را بدون مشكل استخراج كرده و در بورس عرضه كند. اما مشكل اساسي، در سمت تقاضا است. با توجه به تحريم‌ها و نوپا بودن بورس نفت كشور، بازار مناسبي براي تقاضاي آن و حضور شركت‌هاي خصوصي خارجي در آن تا به امروز وجود نداشته است. نكته ديگر در بورس‌هاي نفت جهان اين است كه بشكه‌هاي نفتي به وسيله اوراق و به ميزان بسيار محدود به صورت فيزيكي معامله مي‌شوند. اين موضوع در ميان‌مدت و بلندمدت مي‌تواند بر روند كارايي بورس نفت تاثيرگذار باشد. اما بايد به تفاوت بازار ايران از ساير كشورها نيز اشاره كرد. زماني كه كشور درگير تحريم‌ها بود، عمده خريداران نفت ايران، عمدتا مشتريان قديمي بودند كه تحريم‌ها تاثيري در خريدشان نداشت. پس در شرايط تحريمي باز هم به سراغ شركت ملي نفت مي‌روند و نفت‌شان را خريداري مي‌كنند. در اين صورت بخش خصوصي راهي طولاني و سخت در پيش دارد تا بتواند مشتري‌هاي قديمي را راضي به خريد نفت كند.
مي‌توان بهتر شد
نبايد از راه‌حل‌هاي هر چند مقطعي براي دور زدن تحريم‌ها به‌خصوص در بخش نفتي گذشت. راه‌اندازي بورس نفت و دخيل كردن بخش خصوصي در خريد و فروش آن، گرچه ايده‌اي خام است و چنان كه گفته شد معايب خودش را دارد، اما مي‌تواند قدري از تعلل‌ها و از دست رفتن فرصت‌هاي ارتقاي اقتصادي كشور كه در تحريم قبلي از دست رفت را جبران كند.
زمان زيادي از راه‌اندازي بورس نفت نمي‌گذرد كه عرضه نفت به مرحله سوم رسيد؛ البته قبل از هر‌گونه پيش‌بيني در خصوص ادامه روند عرضه نفت در بورس، بايد به اين نكته اشاره كرد كه كشور در شرايط عادي به سر نمي‌برد و راه‌اندازي بورس انرژي در شرايط فعلي نيز اقدام در خور توجه است.