جهان داستاني محمدرضا صفدري
پيوند تخيل و واقعيت در داستان
رسول آباديان
محمدرضا صفدري يكي از نويسندگان خطه جنوب است كه تاكنون توانسته با سعي و تلاش‌هاي مثال‌زدني، نام خود را به عنوان نويسنده‌اي جدي به اثبات برساند. صفدري نشان داده كه مرد روزهاي سخت در عالم نويسندگي است چراكه به نظر مي‌رسد در ايام حضورش در حوزه داستان، هيچ‌گاه دست از سر خودش برنداشته و هميشه از خودش و قلمش طلبكار بوده. يكي از مواردي كه درباره جهان داستاني اين نويسنده مورد توجه است، نترسيدن از تجربه‌هاي مختلف است؛ تجربه‌هايي كه حاصلش ده‌ها داستان كوتاه و چند رمان در قالب‌هاي گوناگون است. در ميان آثار قابل توجه صفدري، مجموعه داستاني به نام «تيله آبي» وجود دارد كه از حيث نوع نگاه داستاني و ميل به تجربه از جنسي ديگر، با كارهاي ديگر او متفاوت است. تيله آبي مجموعه‌اي است كه بايد عمق نگاه تيزبينانه نويسنده را از لابه‌لاي داستان‌هايش جست‌وجو كرد. در مجموعه «تيله آبي» داستان‌هايي چون «پريون، تيله آبي، دل‌گريخته، ديدار، دو بلدرچين، مويه و درخت» براي نخستين منتشر شده كه همگي به اشكال گوناگون ريشه در باورها و افسانه‌هاي جنوب دارند. سعي صفدري در اين مجموعه بر اين است كه جهان فراموش شده گذشته را با حال و هواي پرجوش و خروش دوران معاصر گره بزند. كاري كه صفدري در اين مجموعه و داستان‌هاي آن مي‌كند، نوعي واكاوي نياز ادبيات مدرن به حوزه ادبيات كلاسيك، خصوصا جهان فولك است. صفدري به خوبي دريافته است كه در اغلب باورهاي و سنن مردم جنوب، نوعي گرايش و ميل پيوند به نسل‌هاي گذشته وجود دارد و بر همين اساس بايد كسي آستين همت بالا بزند و در گره زدن ميل ما با ميل گذشتگان كاري انجام دهد. نكته ديگر اينكه صفدري در اين مجموعه، خصوصا داستان «تيله آبي»، نگاهي ژرف و از نوعي ديگر به حوزه نوجوانان دارد. تيله آبي داستاني است كه با رجعت‌هاي گوناگون به گذشته و بازگشت به زمان حال، داستاني مثال‌زدني در استفاده از تكنيك‌هاي مختلف است. صفدري در اين كار توانسته با استفاده از جهان نوجوانان و زبان خاص آنها، داستاني براي خواننده بزرگسال بنويسد. داستاني كه مرز باورو ناباوري را پيش روي خواننده قرار مي‌دهد. خواننده براي اولين‌بار در اين داستان و چند داستان ديگر با جغرافيايي خيالي با نام «شينگلستان» مواجه مي‌شود. شهري خيالي كه مانند اغلب شهرهاي خيالي نويسندگان ديگر پر است از ماجراهاي داستاني و افسانه و حكايت و مثل‌هاي سينه به سينه. بدون شك مي‌توان گفت خوانندگاني كه مي‌خواهند با ذهنيت داستاني صفدري آشنا شوند، بايد پيش از هر اثري ديگر، مجموعه «تيله آبي» را بخوانند. تيله آبي به زعم بسياري از منتقدان ادبيات داستاني، مانيفست صفدري در عالم نويسندگي است. مجموعه‌اي كه او سعي كرده در آن، غيبت طولاني‌اش را بعد از «سياسنبو» جبران كند و نشان دهد در اين سال‌هاي غيبت در حال كار كردن و تكميل دانش داستاني خودش بوده.
همان‌گونه كه گفته شد، داستان كوتاه تيله آبي كه نام كتاب هم برگرفته از آن است، داستاني متفاوت در ميان كل آثار صفدري است. داستاني كه تقابل سنت و مدنيته و تمايل پيوند اين دو با هم را به زيبايي هر چه تمام‌تر نشان مي‌دهد. در داستان تيله آبي با وانتي از كار افتاده به عنوان تفكري ايستا در منطقه‌اي بومي روبه‌رو مي‌شويم كه هيچ كس نمي‌داند صاحبش كيست و اصولا از كجا آمده و در اين نقطه متوقف شده. اين وانت به عنوان يك كهن‌الگو در ذهنيت اهالي روستا عمل مي‌كند، وسيله‌اي كه نه به كار مي‌آيد و نه كسي حوصله جابه‌جا كردنش از شلوغ‌ترين نقطه اين مكان خيالي را دارد. در اين ميان چند نوجوان پيدا مي‌شوند كه بازهم در عالم خيال سوار بر اين وانت مي‌شوند و حتي صدا روشن شدنش را مي‌شنوند و نوبتي پشت فرمان مي‌نشينند. وجه سمبليك سفر چند نوجوان با يك آهن پاره و بي‌توجهي بزرگ‌ترها نسبت به اين ميل «حركت»، پديدآورنده لحظه‌هاي ناب از داستان‌نويسي است كه در گذشته ادبيات داستاني ما سابقه نداشته است. تيله آبي نمايانگر نوعي آرمان‌گرايي و رسيدن به نقطه‌اي ديگر از فهم بشري است؛ فهمي كه نوجوانان روستا به عنوان سمبل‌هاي ناگزير حركت به بالا، نياز به آن را احساس كرده‌اند.
كوتاه‌سخن اينكه صفدري به عنوان نماينده‌اي با احساس مسووليت بالا، همواره برآن است كه ميراث اسلاف خود را به بهترين نحو پاس‌دارد و به آيندگان تحويل دهد. با خواندن آثار صفدري به اين نتيجه مي‌رسيم كه او نماينده خوبي از ادبيات و مكتب جنوب است، نماينده‌اي كه سعي دارد جاي خالي بزرگان ادبيات در اين خطه را به بهترين شكل ممكن پر كند. صفدري‌نويسنده‌اي با قابليت‌هاي بالا در ساخت فضاهاي داستاني گوناگون است. فضاهايي كه گاه با يك‌بار خواندن درذهن مخاطب حك مي‌شوند و گاه او بايد تا مدت‌ها براي فهم‌واقعي اثر وقت صرف‌كند. به باور منتقدان ادبيات داستاني، چيزي كه صفدري را به يك نويسنده مانا تبديل كرده، پيچيدن روايت‌ها در هزارتوهاي داستان‌نيست بلكه جهان همواره بهت‌زده اوست كه ريشه در مناسبات جهان داستاني مدرن دارد.