گزارش «اعتماد» درباره چرايي افزايش آلاينده ازن در تهران
تابستان آغشته به« ازن»
امين شول سيرجاني
اگر شما يكي از شهروندان تهراني هستيد كه در يكي از روزهاي مردادماه يا تيرماه امسال دچار سوزش چشم، تحريك مخاط بيني يا حتي درد در قفسه سينه شده‌ايد، ممكن است اين عارضه شما به افزايش آلاينده «ازن سطح پايين» در هواي تهران مربوط باشد. آلاينده‌هاي بسيار خطرناك كه در فضاي عمومي البته خطر آن چندان مورد تاكيد قرار نگرفته است. در مردادماه امسال به دليل افزايش غلظت آلاينده ازن، 5 روز در شرايط ناسالم براي گروه‌هاي حساس قرار داشته است. به گزارش ايسنا و به نقل از شركت كنترل كيفيت تهران، همچنين در يك روز از اين ماه غلظت ذرات معلق كمتر از ۲.۵ ميكرون نيز در شرايط ناسالم براي گروه‌هاي حساس بود اما به دليل آنكه آلاينده ازن غلظت به مراتب بيشتري نسبت به ذرات معلق كمتر از ۲.۵ ميكرون داشت به عنوان AQI (آلاينده شاخص) در آن روز اعلام شد. شرايط مردادماه البته نسبت به تيرماه بهتر بوده است چرا كه آلاينده ازن 13 روز از تيرماه را تحت تاثير قرار داده و يك روز از اين 13 روز با شاخص ميانگين ۱۶۰ در شرايط ناسالم براي همه قرار داشت. در سال‌هاي 97 و 96 نيز سه روز از مردادماه آلودگي هوا در شرايط ناسالم براي گروه‌هاي حساس قرار داشته است. اين آمارها نشان مي‌دهد كه آلاينده ازن ظرف سه سال گذشته در تهران افزايش قابل توجهي داشته است مسعود تجريشي، معاون محيط زيست انساني سازمان حفاظت محيط زيست اواخر خردادماه امسال در گفت‌وگو با «پانا» بروز چنين وضعيتي را پيش‌بيني كرده بود: «طي دو سال اخير آلاينده ازن در شهر تهران افزايش پيدا كرده است و امسال نيز مطمئنا با افزايش دماي هوا و تشديد گرما از تيرماه اين آلاينده افزايش مي‌يابد.» پيش‌بيني او خيلي زود رنگ واقعيت گرفت و سيزدهم تيرماه وضعيت افزايش آلاينده ازن را «وحشتناك» توصيف كرد.
هشدارهايي كه داده شد
محمد رستگاري، معاون نظارت و پايش محيط زيست استان تهران نيز پيش از اين به فارس گفته بود: «با افزايش دماي هواي در ۳ سال اخير و كاهش قطر ذرات معلق، نور خورشيد بيشتر به سطح زمين مي‌تابد و اين مساله باعث بالاتر رفتن شاخص آلاينده ازن در ايستگاه‌هاي سنجش آلودگي هواي تهران شده است. رستگاري با بيان اينكه قرار گرفتن شاخص آلاينده ازن روي عدد ۱۰۴ مخاطراتي براي گروه‌هاي حساس (سالمندان، كودكان و زنان باردار) به دنبال دارد. هشداري كه از سوي وزارت بهداشت هم تاييد شده است. عباس شاهسوني، رييس گروه سلامت هواي مركز سلامت محيط و كار وزارت بهداشت تيرماه امسال درباره آثار زيان بار آلاينده ازن در گفت‌وگو با «ايسنا» هشدار داده بود: «بعد از ذرات معلق ۲.۵ ميكرون، «ازن» خطرناك‌ترين آلاينده براي انسان است؛ خصوصا براي بيماران تنفسي، مبتلايان آسم و كودكان. زماني كه غلظت ازن افزايش مي‌يابد، احتمال بروز علايم تنفسي و سرفه در كودكان و افرادي كه فعاليت زيادي در فضاي بيرون دارند، بيشتر است.» به گفته شاهسوني در روزهايي كه غلظت آلاينده ازن زياد است، همه افراد به ويژه كودكان، مبتلايان آسم و افرادي كه در فضاي بيرون فعاليت سنگين دارند بايد تا حد امكان فعاليت‌هاي‌شان در فضاي بيرون از منزل را كاهش دهند. به ويژه از ساعت ۱۱ صبح تا ۴ بعد از ظهر تا حد امكان در فضاي آزاد حضور نيابند.
نقش موثر تغييرات اقليمي
اما شايد مهم‌ترين پرسشي كه پيش روي افكار عمومي وجود دارد اين است كه چرا آلاينده ازن در سال‌هاي اخير رو به افزايش گذاشته است؟ آيا تغييرات اقليمي و گرم شدن درجه هوا در اين تغييرات نقش دارد؟ مجيد شفيع‌پور، عضو هيات علمي دانشكده محيط زيست دانشگاه تهران براي اين پرسش‌ها پاسخ‌هاي دقيقي دارد. شفيع‌پور كه رياست موسسه ملي تغيير اقليم و محيط زيست دانشگاه تهران را هم بر عهده دارد در پاسخ به پرسش‌هاي «اعتماد»، به صراحت نقش تغييرات اقليمي را تاييد مي‌كند و درباره آن توضيح مي‌دهد: «به طور كلي مي‌توان گفت كه ما با يك چرخه از تغييرات روبه‌رو هستيم. گرمايش جهاني به تغييرات اقليمي دامن مي‌زند. افزايش ميانگين دما و تجمع‌هاي «آلاينده‌هاي اقليمي كوتاه عمر» به واسطه اثرات متقابل باعث گرم‌تر شدن هوا و در نتيجه ازدياد آلاينده‌اي چون ازن مي‌شود.» به گفته شفيع‌پور بر اساس بررسي‌هاي انجام شده در كشور، سالانه حدود 2 دهم تا 25 صدم افزايش دماي سالانه را تجربه كرده‌ايم. يعني الان مي‌توانيم بگوييم نسبت به سه دهه گذشته ميانگين افزايش دماي شهر تهران در بازه
1.7 تا 2 درجه سلسيوس افزايش يافته است. «آلاينده‌هاي اقليمي كم عمر» كه شفيع‌پور از آنها نام برد كدام آلاينده‌ها را شامل مي‌شود؟ «آلاينده‌هاي اقليمي كم عمر
(SLCPs) آن دسته از آلاينده‌ها هستند كه مدت زمان دوام و بقاي‌شان در اتمسفر بين چند ساعت تا چند هفته است كه عمده‌ترين آنها 4 آلاينده هستند و به ترتيب عبارتند از: كربن سياه، متان، ازن سطح پايين و هيدرو فلورو كربن‌ها (HFCs) (گازهاي مبرد) هستند. اين گروه آلاينده در محيط‌هاي شهري حضور دارند.» به گفته او براي مثال مقدار كربن سياه عمدتا ناشي از احتراق سوخت‌هاي مايع فسيلي همچون گازوييل يا مازوت است و در شهر تهران مقدار كربن سياه منتشره در اتمسفر بسيار زياد است. شفيع‌پور چرايي اين زياد بودن را تشريح مي‌كند: «يكي به دليل ناوگان سنگين عمدتا ديزلي و بعضا وجود گوگرد و ذرات ناخالصي در بنزين و... است. متان يكي ديگر از آلاينده‌هاي اقليمي كم‌عمر است چه به صورت انتشار مستقيم مانند نشتي‌هاي شبكه انتقال و توزيع گاز طبيعي به خصوص رگلاتور واحدهاي مسكوني به صورت آزادانه تخليه مي‌شود. همچنين در فصول گرما زمينه مساعدتر براي شكل‌گيري آلاينده ثانويه‌اي مانند ازن مي‌شود. در بدترين شرايط ازن و آلاينده‌هاي ثانويه ديگر به «مه دود فتوشيميايي» منتهي مي‌شود. اين چرخه يك ارتباط متقابل دارد و ازن بيشتر هم باعث افزايش دماي بيشتر مي‌شود.»
به گفته استاد دانشكده محيط زيست دانشگاه تهران، بالاترين غلظت ازن در سطح پايين زمان ظهر شكل مي‌گيرد كه زمين بيشترين شدت تابش را دريافت مي‌كند. «گازهاي مبرد» يكي ديگر از آلاينده‌هاي اقليمي كم عمر‌ند كه عموما در سيستم‌هاي تهويه مطبوع مانند اسپليت بيشتر استفاده مي‌شوند. افزايش گرما باعث شده استفاده از اين نوع گازهاي صنعتي بيشتر شود بنابراين وجود اين آلاينده‌هاي اقليمي هم از فصل گرما تاثير مي‌پذيرد و هم بر افزايش دما مي‌افزايد. رييس موسسه ملي تغيير اقليم و محيط زيست دانشگاه تهران اين توضيحات را به «اعتماد» داد تا به اين جمع‌بندي برسد: «ازن آلاينده ثانويه است در صورت فراهم شدن شرايط محيطي بين سه عامل اكسيدهاي ازت، هيدروكربن‌هاي نسوخته از جمله متان و نور خورشيد (دما) زمينه براي شكل‌گيري ازن در اتمسفر مهيا مي‌شود. امسال گرم بودن هوا و تجمع بيشتر اين آلاينده‌هاي اقليمي كوتاه‌مدت باعث ازدياد مشهود ازن در سطح پايين شد.» سازمان حفاظت محيط زيست يكي از دلايل اعلام دقيق ميزان ازن را در سنجش دقيق‌تر آلاينده‌ها اعلام كرده است اما شفيع‌پور اين ادعا را تاييد نمي‌كند. به گفته شفيع‌پور در شهر تهران از 1373 نقطه مختلف گاز ازن اندازه‌گيري مي‌شود. او مي‌گويد: «پس نمي‌توانيم خيلي اين مساله را مطرح كنيم كه سنجش‌ها دقيق‌تر شده. البته تعداد مراكز اندازه‌گيري طي اين
دو و نيم دهه افزايش يافته است. هميشه مشاهده كرده‌ايم مساعدترين زمان شكل‌گيري ازن در ماه‌هاي تير و مرداد بوده و همواره يكي، دو روز در سال بيش از حد مجاز بوده است.» با اينكه تابستان 98 دارد تمام مي‌شود اما پرونده ازن با تمام شدن تابستان بسته نمي‌شود؛ چرا كه فصل گرما كه تمام نمي‌شود. اگر واقعيت «ازن» را بپذيريم و آن را انكار نكنيم آن وقت بايد به اين بينديشيم كه چگونه مي‌توان با تغيير در سياست‌هاي محيط زيست، ترتيبي انديشيد تا دست‌كم زمينه‌هاي توليد آلاينده ثانويه‌اي مانند ازن را كاهش داد. شرط اول اما فهم دقيق اين پديده است كه به نظر مي‌رسد هنوز بر سر آن در سطح سياستگذاري، توافق حاصل نشده است. يكي از نشانه‌هاي اين عدم توافق را مي‌توان در موضوع ساده‌اي مانند نصب فيلتر دوده براي اتوبوس‌هاي ديزلي مشاهده كرد. چرا كه با وجود تاكيد سازمان حفاظت محيط زيست بر اجراي اين قانون، شوراي شهر تهران رديف بودجه آن را هم در سال 98 حذف كرد. در اين باره حتي صداي وزارت بهداشت هم شنيده نشد.
چنان كه شاهسوني رييس گروه سلامت وزارت بهداشت با اشاره به عدم نصب فيلتر دوده روي اتوبوس‌هاي در حال تردد در تهران گفته بود: «سال‌هاست مصوب شده كه شهرداري تهران روي اتوبوس‌هاي در حال تردد كه بيشتر آنها فرسوده هستند، فيلتر دوده نصب كند اما تاكنون اين طرح تنها براي ۵۰ اتوبوس اجرا شده است. شهرداري تهران هيچ تدبيري براي تجهيز اتوبوس‌هاي شهري، كاميون‌هاي حمل و نقل پسماند و… به فيلتر دوده نينديشيده است و اينها بدون فيلتر دوده در تهران در حال تردد هستند.» اين مساله البته يك نمونه از ده‌ها موردي است كه محل اختلاف است.