سارا معصومي
پايان 120 روز نخست و آغاز 60 روز دوم. بهروز كمالوندي، سخنگوي سازمان انرژي اتمي روز گذشته جزييات تصميم هسته‌اي اخير ايران در مسير كاهش تعهدات برجامي را اعلام كرد. ايران روز پنجشنبه رسما اعلام كرده بود كه با توجه به ناتواني اروپا در عمل به تعهداتش در برجام، گام سوم را برمي‌دارد اما مسووليت بيان جزييات اين گام بر دوش سخنگوي سازمان انرژي اتمي افتاد كه روز گذشته در نشست خبري تقريبا 120 دقيقه‌اي انجام شد. مسيري كه ايران فعلا در پيش گرفته هر چند در چارچوب برجام است اما زنگ‌هاي خطر را در دو حوزه سياسي و فني به صدا درآورده است. پيام سياسي كاهش تعهدات برجامي ايران اين است كه پنجره ديپلماسي در پرونده توافق هسته‌اي در حال بسته شدن است و پيام فني آن خطري است كه فروپاشي برجام براي نظام منع اشاعه دارد و هر چند ايران صراحتا اعلام كرده، برنامه‌اي براي توليد بمب ندارد اما پايان نظارت بر برنامه هسته‌اي ايران آنگونه كه در برجام تبيين شده و پيگيري مي‌شد، مي‌تواند عرصه فني را بر آژانس بين‌المللي انرژي اتمي تنگ كند. در حالي كه به نظر مي‌رسد، مذاكرات سياسي ايران و 1+4 بر سر متوازن‌سازي داده‌ها و ستانده‌هاي دو طرف در برجام با سرعت بسيار اندكي پيش مي‌رود و يكي از اصلي‌ترين دلايل آن هم تلاش‌هاي كشوري چون فرانسه براي متقاعد كردن دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكاست، ايران روند كاهش تعهدات برجامي خود را متوقف نمي‌كند. همزمان ايران باب مذاكره را نبسته و تاكيد دارد در شرايطي كه اروپايي‌ها اجراي كامل تعهدات خود را آغاز كنند آن هم به گونه‌اي كه تهران از منافع اقتصادي برجام منتفع شود، تمام گام‌هاي ايران قابليت بازگشت‌پذيري خواهند داشت.
تحقيق و توسعه بدون محدوديت
نه فقط بازرسان و اعضاي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بلكه طيف قابل توجهي از سياسيون كشورهاي شريك با ايران در برجام يا شركاي تجاري و اقتصادي تهران چشم به تهران و سازمان انرژي اتمي دوخته‌اند. نهادي كه دستور را از مراجع بالاتر گرفته و اجرا مي‌كند. در تازه‌ترين دستور، حسن روحاني سازمان انرژي اتمي را موظف كرده بود در زمينه تحقيق و توسعه هر آنچه نياز فني كشور است را بلافاصله شروع كند. بر اين اساس سازمان انرژي اتمي مي‌تواند تمام تعهداتي كه در زمينه تحقيق و توسعه در برجام مدنظر بوده را به حاشيه رانده و گسترش در حوزه تحقيق و توسعه در زمينه انواع سانتريفيوژهاي جديد را كليد بزند. به نظر مي‌رسد كه ايران در سومين مرحله، گام بلندتري برداشته كه اتفاقا پيام آن براي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و كارشناسان مسائل هسته‌اي روشن است.
به گزارش «اعتماد» ايران در گام نخست كه روز 18 ارديبهشت اعلام شد از ذخيره ۳۰۰ كيلوگرم اورانيوم غني شده ۳.۶۷ درصد و ذخيره آب سنگين 130 تن عبور كرد. در گام دوم كه ۱۶ تير ماه برداشته شد، ايران اعلام كرد از اين به بعد سقف غني‌سازي ۳.۶۷ درصد را رعايت نمي‌كند و 24 ساعت پس از اين تاريخ هم درصد غني‌سازي را تا 4.5 درصد بالا برد.
عزم ايران براي برداشتن گام سوم همه را نگران كرد چراكه پس از دو مرحله نخست طبيعتا ايران بايد با گام سوم پيام محكم‌تر و حتي تهديدآميزي به 1+4 مي‌داد. برآيند اظهارات روز گذشته سخنگوي سازمان انرژي اتمي نشان از اين داشت كه در اين مرحله 8 اقدام با فواصل زماني مشخص اما در طول 60 روز صورت مي‌گيرد. در حالي كه بسياري از كارشناسان نگران مسائلي چون غني‌سازي 20 درصد ايران، لغو اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي يا محدود كردن دسترسي‌ها بودند به نظر مي‌رسد كه گام سوم ايران در حالي كه دامنه وسيعي از فعاليت‌ها را شامل مي‌شود اما همچنان پنجره ديپلماسي را براي 60 روز ديگر باز نگاه مي‌دارد.
8 حوزه برجامي و 3 گام معكوس ايران (جدول1)
بهروز كمالوندي با بيان اينكه در ضميمه نخست برجام در 82 بند 8 موضوع اصلي خلاصه شده است، گفت: اين 8 موضوع اصلي شامل: 1- رآكتور اراك، 2- توليدات آب سنگين اراك، 3- بازفرآوري سوخت مصرف، 4- موضوع ظرفيت و سطح غني‌سازي است كه در گام اول از ظرفيت ۳۰۰ كيلوگرم و در گام دوم از خلوص ۳.۶۷ درصد عبور كرديم. موضوع پنجم تحقيق و توسعه است كه گام سوم ايران اين حوزه را دربرمي‌گيرد.
به گفته سخنگوي سازمان انرژي اتمي 3 موضوع باقيمانده شامل: 1- فردو، 2- ميزان ذخاير (كه ما ميزان ذخاير را كنار گذاشتيم) و 3- نظارت‌ها و دسترسي‌هاي آژانس و شفاف‌سازي است. كمالوندي در اين بخش از سخنانش تاكيد كرد كه ايران فعلا بنا ندارد، تعهدات خود در حوزه دسترسي را دستخوش تحولات جديد كند.
كمالوندي در تشريح جزييات گام سوم ايران گفت: اين گام 8 موضوع را شامل مي‌شود كه 4 موضوع امروز كه با شما حرف مي‌زنم، انجام شده و 4 اقدام ديگر هم در فواصل زماني مشخص انجام مي‌گيرد. در مسير غني‌سازي ما محدوديتي وجود نداشته چراكه برنامه‌ريزي‌ها براي بلندمدت بوده و آن هم براساس روش‌هاي جديد و نه مهندسي معكوسي كه روش‌هاي قديمي بود. در حال حاضر سازمان انرژي اتمي مستندسازي سانتريفيوژها را به خوبي پيش برده و اين در حالي است كه در گذشته شايد به دليل آنكه اولويت با سرعت بوده، دوستان وارد فرآيند مستندسازي نمي‌شدند.
گام سوم و ميزباني از جانشين آمانو
همزمان با كاهش تعهدات برجامي ايران «كورنل فروتا» مديركل موقت آژانس بين‌المللي انرژي اتمي كه پس از مرگ ناگهاني يوكيا آمانو، جانشين وي شد به تهران مي‌آيد. به گفته سخنگوي سازمان انرژي اتمي، اين سفر از پيش برنامه‌ريزي شده بود و كورنل فروتا كه صبح امروز(يكشنبه) وارد تهران مي‌شود با وزير خارجه همچنين رييس سازمان انرژي اتمي ديدار خواهد كرد.
نه تنبلي نه تعجيل در فناوري هسته‌اي
همزمان با گام سوم ايران و اعلام اينكه در اين مرحله ايران تحقيق و توسعه را هدف قرار مي‌دهد، برخي منتقدان دولت اين ادعا را مطرح كردند كه تيم مذاكره‌كننده با برجام آنچنان قفل و بندهايي بر پاي تحقيق و توسعه زده بود كه حالا برداشتن اين قفل و بندها را به تهديدي براي طرف مقابل تبديل كرده است. جدا از آنكه كوچك‌ترين ارجاعي به متن برجام به خصوص در بخش تحقيق و توسعه و به تبع آن همكاري‌هاي بين‌المللي ايران در حوزه هسته‌اي، كذب بودن اين ادعا را نشان مي‌دهد، سخنگوي سازمان انرژي اتمي هم توضيحاتي در اين باره داد: صنعت هسته‌اي به سرعت كار خود را ادامه مي‌دهد و بايد بگويم كه در تحقيق و توسعه محدوديتي نداشتيم و زمان‌هايي كه در نظر گرفته بوديم براساس نيازهاي كشور بود. برنامه هسته‌اي ما مسير حساب شده‌اي را طي كرده و در اين مرحله هم قصد نداريم، كار غني‌سازي را با عجله انجام دهيم. ماشين‌هاي سانتريفيوژ نياز به تست‌هاي مختلف از جمله تست عمر و... دارد كه بايد در زمان خود انجام شود.
توصيه سازمان: به نظارت دست نزنيم
سخنگوي سازمان انرژي اتمي در ادامه در پاسخ به سوال خبرگزاري فارس درباره اينكه آيا در گام چهارم برنامه‌اي براي توقف اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي وجود خواهد داشت؟ گفت: فهرستي از گام‌هاي مختلف به شوراي عالي امنيت ملي و رياست‌جمهوري ارايه شد و گزينه‌هاي بسياري در فهرست اول ديده شده بود. ما حتي گزينه خروج از معاهده منع تكثير تسليحات هسته‌اي را هم روي ميز گذاشتيم اما اعلام كرديم اين گام، توصيه سازمان انرژي اتمي نيست و اگر مي‌خواهند در سطوح بالاي كشور تصميم بگيرند، جداگانه است. كمالوندي در ادامه تاكيد كرد كه در حوزه فني به انتهاي ليست اقدام‌هايي كه ايران مي‌تواند انجام بدهد، نزديك شده‌ايم و دو بحث چند و چون فعاليت‌ها در فردو و نظارت‌ها باقي مانده است. سخنگوي سازمان تاكيد كرد كه توصيه سازمان اين است كه در حوزه نظارت‌ها به خصوص در حوزه پادمان و مسائل مربوط به پروتكل الحاقي و... شفافيت را از بين نبريم و بهانه به طرف مقابل و دشمن ندهيم.
بازگشت سخت مي‌شود
سخنگوي سازمان انرژي اتمي درباره زمان بازگشت‌پذيري ايران به تعهدات قبلي در صورت وفاي به عهد 1+4 گفت: ارايه يك زمان مشخص آسان نيست چراكه اقداماتي كه زمانبر است در برگشت هم زمانبر خواهد بود. اقدامي كه يك روزه انجام مي‌دهيم يك روزه هم قابل بازگشت است.
پايان برجام، بحث سياسي است
كمالوندي در پاسخ به سوالي درباره اينكه آيا ايران و 1+4 به پايان توافق هسته‌اي نزديك مي‌شوند، گفت: اينكه برجام به پايان رسيده يا خير، بحث سياسي است و اهل سياست بايد در اين زمينه نظر بدهند. سازمان در حوزه فني مسووليت دارد و در اين حوزه تعهدات مشخصي داشتيم كه در حال رسيدن به انتهاي آن هستيم.
چارچوب برجام باقي مانده است
سخنگوي سازمان انرژي اتمي با بيان اينكه ايران با كاهش تعهداتش در حال فاصله گرفتن از برجام است، خاطرنشان كرد: در فرآيند تصميم‌گيري، ملاحظه‌هاي فني، سياسي و امنيتي را لحاظ مي‌كنيم. ده‌ها جلسه فني و سياسي برگزار مي‌شود و تصميم نهايي، تصميم سازمان به تنهايي نيست. تصميم‌هاي ما از جنس تصميم‌هاي محكم، معقول و حساب شده‌اي است كه توخالي هم نيست. در حال حاضر ما از برجام خارج نشديم و در چارچوب بندهاي ۲۶ و ۳۶ اقدامات خود را انجام داديم. چارچوب برجام همچنان باقي است.
بهروز كمالوندي در پاسخ به «اعتماد»:
طرف مقابل بداند وقت رو به پايان است
بهروز كمالوندي، سخنگوي سازمان انرژي اتمي در نشست خبري روز گذشته به «اعتماد» گفت كه مبناي تصميم‌گيري‌هاي سازمان، مباني فني و منافع ملي است. خبرنگار اعتماد از او سوال كرد: سازمان انرژي اتمي در انتخاب گام‌هاي كاهش تعهدات برجامي و مشاوره‌اي كه در اين باره به هيات نظارت بر اجراي برجام مي‌دهد بيشتر به شدت تاثيرگذاري آن بر طرف مقابل توجه دارد يا قابليت بازگشت‌پذيري آن؟ با توجه به اينكه ايران همواره بر بازگشت‌پذيري تاكيد دارد، كدام مساله را در اولويت قرار مي‌دهيد؟
بهروز كمالوندي، سخنگوي سازمان انرژي اتمي در پاسخ به اين سوال «اعتماد» گفت: زماني كه تصميم مي‌گيريد از تعهد 3.67 عبور كنيد، پيام آن براي طرف مقابل اين است كه مي‌توانيد براساس نياز خود 20 درصد يا بالاتر هم غني‌سازي كنيد. اما ميان آنچه اعلام مي‌شود و آنچه اقدام مي‌شود همواره تفاوت‌هايي وجود دارد. ما اعلام كرديم كه تعهد 3.67 را كنار گذاشته‌ايم اما زماني كه قصد اقدام داريم، مباني فني و منطقي را در نظر مي‌گيريم. توجه به مباني فني حتي پيش از آن است كه به بازگشت‌پذيري يك گام فكر كنيم. ما بايد در مسير كاهش تعهدات برجامي يك روال منطقي را در پيش بگيريم. امروز اگر به سازمان گفته شود 20 درصد را آغاز كنيد و توجهي هم به نياز آن نداشته باشيد ما تابع امر هستيم. البته كشور در سال‌هاي آتي طبيعتا به غني‌سازي 20 درصد نياز خواهد داشت اما امروز تصميم سياسي براي انجام آن وجود ندارد. زماني كه از سازمان سوال مي‌شود از نظر فني اين اقدام چه فايده‌اي دارد بايد بگويم كه حتي اگر قصد داشته باشيم به غني‌سازي 20 درصد هم روي بياوريم ابتدا بايد ذخاير 4.5 درصد خود را افزايش داده باشيم.
كمالوندي با اشاره به اينكه نگاه ما بيشتر فني، منطقي و ملي است، گفت: ما مي‌دانيم كه برخي انتقادهاي جناحي به عملكرد دولت وجود دارد و از نظر ما اين مساله طبيعي بوده و در همه جاي دنيا هم اين رقابت‌‌ها وجود دارد. اگر دوستاني كه انتقاد مي‌كنند و اتفاقا دلسوز هم هستند در جايگاه ما نشسته باشند و اطلاعاتي كه ما در اختيار داريم را داشته باشند، قطعا آنها هم همين تصميم‌هاي ما را خواهند گرفت. چراكه تصميم‌ها بايد در راستاي منافع كشور باشد و صرفا براي اين نيست كه جيغ طرف مقابل (1+4) را بلند كند.
سخنگوي سازمان با اشاره به اينكه گام‌هاي ايران در طرف مقابل تاثيرگذار هم بوده و هست، خاطرنشان كرد: پيام اين اقدام‌ها اين است كه اگر طرف مقابل مي‌خواهد ايران در چارچوب نگراني‌هاي آنها حركت كند بايد بداند وقت رو به اتمام است. بعد از اين مرحله گام‌هاي بيشتر، تاثير بيشتري هم خواهند داشت و هر چه جلوتر مي‌رويم بر ميزان ذخاير ايران افزوده مي‌شود. هر چه ذخاير بيشتر مي‌شود اين احتمال افزايش پيدا مي‌كند كه ايران به غني‌سازي 20 درصد نياز پيدا كند. با اين همه بايد تاكيد كنم كه در اين مقطع غني‌سازي 20 درصد نياز كشور نيست اما اگر روزي به اين درصد از غني‌سازي نياز داشتيم در انجام آن ابا نداريم.