سارا معصومي
روزهاي شلوغ آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و ايران بازهم از راه رسيدند. برنامه جامع اقدام مشترك موسوم به برجام گرفتار جزر و مد شده است. سلسله اتفاق‌هايي كه در 16 ماه گذشته رخ داده كه شامل كناره‌گيري ايالات متحده امريكا از توافق هسته‌اي، بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي و ناتواني 1+4 در جبران اين غيبت مي‌شود، راهي جز دست بردن ايران در تعهدات هسته‌اي براي تهران باقي نگذاشته است. اقدام‌هاي امريكا به اضافه سكوت 1+4 عملا توازن لحاظ شده در برجام را برهم زده است. تهران مي‌گويد از منافع اقتصادي اين توافق پس از خروج امريكا از آن هيچ بهره‌اي نمي‌برد پس مطابق با متن برجام (ماده 26 و 36) دست به كاهش متقابل تعهدات زده است. روند كاهش تعهدات برجامي ايران تاكنون سه گام را تجربه كرده كه در آخرين مورد آن به عبور از تمام خط قرمزهاي تعيين‌شده در برجام در حوزه تحقيق و توسعه رسيده است. كاهش تعهدات برجامي ايران در حالي آغاز شده كه گزارش‌هاي مكرر آژانس بين‌المللي انرژي اتمي تا تابستان جاري همگي پايبندي ايران به تعهداتش را مورد تاكيد و تاييد قرار داده بود. نگاهي كارشناسي به گام‌هاي هسته‌اي برداشته شده توسط ايران نشان مي‌دهد كه تهران به منظور فرصت دادن به ديپلماسي عملا تناوب و تنوع گام‌ها را به گونه‌اي انتخاب كرده كه همگي از قابليت بازگشت‌پذيري برخوردار باشند اما ناگفته پيداست كه اقدام‌هاي ايران زنگ خطر را در آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در وين و پايتخت‌هاي 1+4 به صدا درآورده است. شايد بتوان گفت كه پس از يك دوره 120 روزه، فرصت 60 روزه پيش روي اروپا در گام سوم آخرين فرصتي باشد كه 1+4 و در راس آنها تروييكاي اروپايي براي حفظ توافق هسته‌اي دارند. در حالي كه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي با مساله عبور ايران از برخي خط قرمزها در برجام روبرو شده همزمان بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير رژيم اسراييل هم نمايش هسته‌اي‌اش درباره به اصطلاح وي مخفي‌كاري‌هاي ايران را ادامه مي‌دهد. در چنين شرايطي مي‌توان گفت كه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در حالي كه با مساله تعيين مديركل پس از مرگ ناگهاني يوكيا آمانو روبه‌رو شده درباره ايران همزمان با دو مساله ادعاهاي هسته‌اي نخست‌وزير رژيم اسراييل و بررسي ميزان پايبندي ايران به برجام هم روبه‌رو است.
بسترسازي بولتون، خبرسازي رويترز
كاهش تعهدات برجامي ايران زمين بازي را براي اسراييل كه از نخستين روز حصول توافق هسته‌اي مخالف آن بود، فراهم كرده است. با روي كارآمدن دولت دونالد ترامپ در امريكا، بنيامين نتانياهو به همراه چهره‌هايي چون جان بولتون، محمد بن‌زايد و محمد بن‌سلمان (تيم_بي) تلاش براي برهم زدن برجام را مضاعف كردند. نتيجه اين تلاش‌ها ارديبهشت ماه سال 97 با كناره‌گيري امريكا از برجام به ثمر نشست. پس از آن پيش‌بيني تيم ترامپ و اسراييل اين بود كه ايران در كوتاه‌ترين زمان ممكن به دليل فشارهاي اقتصادي ناشي از بازگشت تحريم‌هاي امريكا، عطاي برجام را به لقاي آن مي‌بخشد و با خروج از برجام تحريم‌هاي چندجانبه سازمان ملل و قطعنامه‌هاي فصل 7 كه با برجام معلق شده بازمي‌گردند. سياست «صبر راهبردي» ايران كه تا ارديبهشت ماه سال جاري ادامه داشت عملا خواب اسراييل را در اين زمينه بي‌تعبير رها كرد. كاهش اقدام‌هاي برجامي ايران گام ديگري بود كه تيم بي اميدوار بود به تحريك اروپايي‌ها منتهي شده و در نهايت با ارجاع پرونده ايران به شوراي امنيت به پايان توافق هسته‌اي با ايران و ورود جامعه جهاني به مرحله تنازع با تهران منتهي شود. ايران تاكنون 3 گام در مسير كاهش تعهدات برجامي برداشته اما اروپا با توجه به ضعف خود در پاسخ دادن به مطالبه‌هاي برحق برجامي ايران، تلاش كرده با گفت‌وگو و ارايه راهكارهايي براي نجات برجام، ايران را در مسير معكوس قرار دهد. در چنين شرايطي نتانياهو كه روزهاي انتظار براي راي دوباره اسراييلي‌ها به خود را پشت سر مي‌گذارد شوهاي تبليغاتي‌اش درباره برنامه هسته‌اي ايران را از سر گرفته است. در حالي كه كرونل فروتا، مديركل موقت آژانس بين‌المللي انرژي اتمي روز يكشنبه براي نخستين‌بار از زماني كه جانشيني موقت يوكيا آمانو را برعهده گرفته به تهران آمد، جان بولتون و بنيامين نتانياهو مسووليت فضاسازي منفي پيرامون حضور وي در تهران را برعهده گرفتند. جان بولتون، مشاور امنيت ملي رييس‌جمهور امريكا در يك توييت پيش از آنكه پاي فروتا به تهران برسد ادعا كرد هدف از سفر وي به تهران، پرسش درباره فعاليت‌هاي مخفي هسته‌اي ايران است. اين توييت بولتون چندساعت پس از انتشار به بستر خبري تبديل شد كه رويترز منتشر كرد. اين خبرگزاري انگليسي كه دسترسي‌هاي خوبي به منابع داخل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي دارد در گزارشي كه البته به نوعي بازنشر گزارشي قديمي‌تر به حساب مي‌آيد ادعاي جديدي را مطرح كرد. در اين گزارش ديپلمات‌هايي گمنام ادعا كرده‌اند كه نمونه‌برداري بازرسان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي از ساختماني در تورقوزآباد كه نخستين‌بار نخست‌وزير رژيم اسراييل يك سال پيش از آن سخن گفته بود حكايت از وجود اورانيوم غني‌نشده در اين محل دارد. در اين گزارش رويترز، ادعا شده كه ايران هنوز درباره دليل آثار اورانيوم در نمونه‌ها در اين محل، توضيحي ارايه نكرده اما يك ديپلمات به اين خبرگزاري اعلام كرده كه اورانيوم پيدا شده با درصد بالا غني نشده بود؛ لذا از خلوص مورد نياز براي ساخت بمب اتمي فاصله داشته است. در همين گزارش عنوان شده بود كه بازرسان آژانس در زمان بازديد از اين محل، هيچ اورانيومي كشف نكرده بودند اما نظارت‌هايي كه بر اين محل از ماه آوريل داشتند به ارسال نمونه‌هاي محيطي از اين محل به آزمايشگاه منتهي شده است. دقيقا يك سال پيش در سپتامبر سال 2018 بود كه نتانياهو ادعا كرد ايران در تابستان همان سال ۱۵ كيلوگرم مواد راديواكتيو را از تاسيساتي خارج و در مناطق مختلفي در تهران پخش كرده تا اين مواد را پنهان كند.
نخستين مقام ايراني كه به اين گزارش رويترز و همچنين توييت جان بولتون واكنش نشان داد، كاظم غريب‌آبادي، نماينده دايم ايران در آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بود. غريب‌آبادي در واكنش به توييت جان بولتون نوشت: «آژانس، يكي از نهادهاي وابسته به دولت امريكا نيست كه بولتون بتواند دستور كار بازديدهاي مقامات آن را تعيين كند. سفر فروتا، مديركل موقت آژانس در چارچوب تعاملات و همكاري‌هاي معمول ايران و آژانس صورت پذيرفت. هيچ دستور كار خاصي، آن‌گونه كه بولتون آرزو مي‌كرد، نداشت. هرگونه تلاشي براي ايجاد اخلال و انحراف در همكاري‌هاي سازنده و فعالانه ايران و آژانس و اعمال فشارهاي نابجا به آژانس، كاملا مخرب بوده و با اقدامات مناسب ايران نيز مواجه خواهد شد.»
آباده، پرده جديد از نمايش نتانياهو
پس از ترك تهران توسط فروتا و انتشار گزارش رويترز، يك خبرنگار اسراييلي ادعا كرد كه نخست‌وزير رژيم اسراييل به وي گفته به زودي درباره يك تاسيسات مخفي هسته‌اي در ايران افشاگري‌هايي مي‌كند. چندساعت پس از اين خبر، بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير اسراييل در يك كنفرانس خبري بازهم با توسل به عكس‌هاي ماهواره‌اي ادعا كرد كه اسراييل از وجود يك «تاسيسات هسته‌اي پنهاني» ايران در آباده در استان فارس اطلاع پيدا كرده است. اين مقام اسراييلي ادعا كرد كه ايران با اهداف نظامي «آزمايش‌هايي براي توسعه سلاح‌هاي هسته‌اي» در اين تاسيسات انجام داده است. البته سخنان بي‌بي بخش دوم جالب‌تري داشت كه وي در آن با نشان دادن تصاويري ادعا كرد كه پس از آنكه ايران متوجه شد اسراييل پرده از اين تاسيسات برداشته، تلاش كرد كه شواهد و مدارك و خود اين تاسيسات را از بين ببرد. عكس‌هايي كه نتانياهو در اين نشست خبري نشان داد متعلق به دو بازه زماني متفاوت ژوئن و جولاي گذشته بود. عكس اول متعلق به ژوئن تاسيسات را سالم نشان مي‌داد و در عكس دوم كه به ادعاي او در ماه جولاي گرفته شده بخش‌هايي از ساختمان تخريب شده است كه به گفته او تلاشي براي پنهان كردن اين مركز بعد از آن بود كه اسراييل به وجود آن پي برد. نخست‌وزير رژيم اسراييل در ادامه خطاب به مقام‌هاي ايران گفت: «اسراييل مي‌داند شما در حال چه كاري هستيد. چه وقتي و در چه محلي اين كار را انجام مي‌دهيد. ما به شما اجازه توليد سلاح هسته‌اي را نخواهيم داد.»
عطش چوپان دروغگو براي جنگ
از عراق تا افغانستان
در حالي كه نمايش هسته‌اي نتانياهو، فضاي خبري در رسانه‌هاي بين‌المللي را به دست گرفته بود، محمدجواد ظريف وزير خارجه كشورمان با انتشار يك توييت در روز دوشنبه و توييت ديگري در روز سه‌شنبه اين ادعاي نخست‌وزير رژيم اسراييل را رد كرد. وزير خارجه كشورمان در توييت نخست نوشت: «دارنده تسليحات هسته‌اي «واقعي» همانند چوپان دروغگو درباره يك سايت تخريب‌شده ادعايي در ايران، فرياد مي‌زند. او و تيم ب، بي‌توجه به خون بي‌گناهان و يك هفت تريليون ديگر، فقط به دنبال جنگ هستند. تضمين دادن‌هاي وي در سال ۲۰۰۲ درباره «بازتاب‌هاي مثبت» حمله به عراق را به ياد بياوريد. ولي قطعا اين‌بار وي نمي‌تواند از كنار به تماشا بنشيند.» ظريف در اين توييت فيلم اظهارات نتانياهو كه به نوعي تشويق به حمله به عراق در سال 2003 بود را ضميمه كرد. يك روز پس از اين توييت، وزير خارجه با ضميمه كردن فيلم ديگري از اظهارات نتانياهو كه مشوق حمله به افغانستان بود، خطاب به رييس‌جمهور امريكا نوشت «آقاي ترامپ! آيا مي‌دانستيد كه بنيامين نتانياهو در سوق دادن ايالات متحده به باتلاق افغانستان نيز موثر بود؛ همان باتلاقي كه اكنون نمي‌توانيد از آن خارج شويد؟ شعار نتانياهو از سال ۱۹۸۶ تاكنون همواره اين بوده: تا آخرين سرباز امريكايي بجنگ!
يك نمايش پرسوال
نشست خبري نتانياهو با ابهام‌هاي بسياري برگزار شد و كارشناسان اهل فن جزييات مطرح شده در اين نشست را زيرسوال برده‌اند. نيويورك‌تايمز در گزارشي در اين باره مي‌نويسد: نتانياهو به هيچ سوالي پاسخ نداد و حاضران را با سوال‌هاي بي‌شمار تنها گذاشت. يكي از اصلي‌ترين پرسش‌هاي بي‌جواب اين است كه اگر اسراييل اين اطلاعات را از مدت‌ها پيش در اختيار داشته چرا تاكنون آنها را افشا نكرده است. سوال ديگر اين است كه چرا تا پيش از اين حرفي درباره تاسيسات هسته‌اي در آباده به ميان نيامده بود. تابستان 2018 بود كه وي خبرنگاراني از نيويورك تايمز، واشنگتن‌پست و وال‌استريت‌ژورنال را دعوت كرد و اسنادي را كه مي‌گفت ماموران اطلاعاتي اسراييل درباره فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران به دست آورده‌اند به آنها نشان بدهد. در آن زمان از وي سوال شد كه آيا اين اسناد از وجود تاسيسات هسته‌اي اعلام نشده در ايران خبر مي‌دهد؟ در آن مقطع هيچ اسمي از آباده به ميان نيامد. سوال ديگر اين است كه اسراييل چگونه به اين نتيجه رسيده كه در اين تاسيسات كار هسته‌اي انجام مي‌شود و نكته مهم‌تر اينكه چرا نتانياهو تا پيش از به قول خودش تخريب عمدي اين تاسيسات توسط ايران، وجود آن را افشا نكرد؟ نيويورك تايمز در ادامه مي‌نويسد: درحالي كه اسراييل برخي اسناد ادعايي درباره ايران را در اختيار بازرسان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي قرار داده اما مشخص نيست كه آيا اسناد ادعايي درباره آباده نيز جزو اسناد تسليم شده به آژانس بوده است يا خير؟ آژانس بين‌المللي انرژي اتمي تاكنون درباره اين اظهارات نتانياهو اظهارنظري نكرده است. به گزارش «اعتماد»، آژانس درباره ادعاي رويترز پيرامون كشف اورانيوم غني‌نشده در توروقوزآباد هم دست به تاييد يا تكذيب نزده و مديركل موقت در نشست خبري صرفا به گفتن اين جمله بسنده كرد كه تحقيقات درباره نبود تاسيسات مخفي يا مواد اعلام نشده هسته‌اي در ايران ادامه دارد. نيويورك‌تايمز در ادامه گزارش مي‌نويسد كه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و همچنين سرويس‌هاي اطلاعاتي امريكا در اين نظر توافق دارند كه ايران برنامه مطالعاتي درباره سلاح اتمي را در سال 2003 متوقف كرده است. زمان نشست خبري نتانياهو (نزديكي به انتخابات سراسري) در حالي كه هيچ فرصتي هم به خبرنگاران براي پرسش و پاسخ نداد صداي رقباي سياسي وي در داخل اسراييل را بلند كرده است. مخالفان سياسي بي‌بي وي را متهم كرده‌اند كه براي منافع شخصي از اطلاعات محرمانه استفاده كرده است. در چندهفته اخير اين چندمين بار است كه مقام‌هاي متفاوت اسراييلي، نتانياهو را متهم به سواستفاده از اطلاعات محرمانه با اهداف انتخاباتي مي‌كنند.
به گزارش «اعتماد» در فضاي مجازي نيز نشست خبري بي‌بي با واكنش‌هاي متفاوتي روبه‌رو شد. در شرايطي كه برخي رسانه‌هاي جريان اپوزيسيون با تمسك به اطلاعات تاييد نشده و ادعاي بي‌بي درباره تورقوزآباد و آباده، ايران را به پنهانكاري متهم كردند اما كارشناسان مستقل بسياري ميان ماهيت نظامي يك برنامه و ماهيت صلح‌آميز فعاليت‌هاي هسته‌اي تمييز قائل شدند. نتانياهو در حالي ايران را متهم به پنهانكاري هسته‌اي مي‌كند كه طبق آمار رسمي نهادهاي تحقيقاتي غربي، رژيم اسراييل كه سياست ابهام درباره توانمندي نظامي هسته‌اي خود را در پيش گرفته چيزي حدود 80 تا 90 كلاهك هسته‌اي در اختيار دارد. اسراييل در حالي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي را متهم به آسان‌گيري در نظارت‌ها بر برنامه هسته‌اي ايران مي‌كند كه خود اين رژيم تاكنون درهاي هيچ‌كدام از تاسيسات هسته‌اي خود را به روي بازرسان نهادهاي بين‌المللي نگشوده و در هيچ‌كدام از معاهده‌هاي بين‌المللي منع اشاعه هسته‌اي نيز عضويت ندارد.
به گزارش «اعتماد»، تمام هدف نتانياهو پايان دادن به برجام و تنش بيشتر با ايران است كه مي‌تواند به برگ برنده‌اي براي وي در روزهاي انتخابات تبديل شود و همچنين به ظن وي شانس هرگونه گفت‌وگو ميان ايران و امريكاي ترامپ را هم كاهش بدهد. با اين وجود به گفته كارشناسان از تورقوزآباد تا آباده، هر فعاليتي بايد ۱. جنبه تسليحاتي داشته و ۲. تاريخ آن پس از اجراي برجام باشد تا بتواند بي‌بي را به مراد دلش برساند. تنها در يكي از اين دو صورت است كه شايد بي‌بي و همراه وي جان بولتون در واشنگتن بتوانند به ايجاد اجماع عليه ايران كه خواب آن را مي‌ديدند دست پيدا كنند.
نيويورك‌تايمز نيز در گزارش اخير خود اشاره‌اي به اهداف سياسي بي‌بي از اين به اصطلاح افشاگري‌هاي هسته‌اي كرده و مي‌نويسد: نتانياهو موفق شد ترامپ را به كناره‌گيري از برجام و بازگرداندن تحريم‌ها تشويق كند و اين را يكي از موفقيت‌هاي خود در حوزه سياست خارجي مي‌داند. اما نرمش‌هاي اخيري كه تيم ترامپ براي ديدار با رييس‌جمهور ايران نشان داده و همچنين پيشنهاد امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه براي اعطاي خط اعتباري 15 ميليارد دلاري به تهران براي حفظ برجام، نتانياهو را ترسانده است. مويد اين نكته جمله‌اي است كه نتانياهو در نشست خبري گفت و از كشورها خواست به سياست تحريم و فشار حداكثري امريكا عليه ايران بپيوندند. يك كارشناس اسراييلي در اين باره به نيويورك‌تايمز مي‌گويد: بعيد است كه سخنان نتانياهو در نشست خبري روز دوشنبه بتواند تاثيري بر تصميم‌هايي بگذارد كه كشورها تاكنون درباره ايران گرفته‌اند. يك كارشناس گروه بين‌المللي بحران در اين باره مي‌گويد: زمانبندي اين اظهارات مورد مصرف آن را كه كاملا براي انتخابات است نشان مي‌دهد. ترامپ تمام خصوصيت‌هاي رفتاري ايران را مي‌داند با اين‌همه همچنان به دنبال مذاكره و ديدار با همتاي ايراني‌اش است. حالا ارايه يك سند ديگر درباره رفتارهاي ايران تاثيري در تصميم ترامپ نمي‌گذارد. به گزارش «اعتماد»، نتانياهو براي از هم پاشيدن كامل برجام و ورود ايران و غرب به فاز نظامي راه‌هاي بسياري را انتخاب و امتحان كرده است. با توجه به گزارش‌هاي مكرر آژانس‌بين‌المللي انرژي اتمي درباره فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران و اذعان كارشناسان به اينكه ايران در حال حاضر تحت شديد‌ترين سيستم نظارتي آژانس به شمول توافق پادمان، برجام و پروتكل الحاقي است، شانس بي‌بي براي اجماع‌سازي عليه ايران در اين حوزه بسيار اندك است و البته راهي است كه پيش از اين هم آزموده شده و ره به جايي نبرده است. در اين مرحله نيز هرچند كاهش تعهدات برجامي ايران، آژانس را موظف به گزارش عبور ايران از خطوط قرمز برجامي مي‌كند اما نكته اساسي اين است كه آژانس صرفا نقش ناظر و گزارش‌دهنده را برعهده دارد و اين كشورهاي باقي‌مانده در برجام هستند كه در تصميمي سياسي بايد درباره نحوه برخورد با اقدام برجامي ايران تصميم‌گيري بكنند. فعاليت‌هاي مخرب اسرائيلي عليه منافع ايران در عراق، سوريه و لبنان كه در چندماه اخير شدت پيدا كرده است در حقيقت تلاشي شكست خورده از سوي اين رژيم براي درگيري نظامي ولو محدود و معدود با ايران است كه به ظن نتانياهو مي‌تواند اجماع موجود در جامعه بين‌الملل براي حفظ توافق هسته‌اي‌اي با ايران را از بين ببرد.
دارنده تسليحات هسته‌اي «واقعي» همانند چوپان دروغگو درباره يك سايت تخريب‌شده ادعايي در ايران، فرياد مي‌زند. او و تيم ب، بي‌توجه به خون بي‌گناهان و يك هفت تريليون ديگر، فقط به دنبال جنگ هستند. تضمين دادن‌هاي وي در سال ۲۰۰۲ درباره «بازتاب‌هاي مثبت» حمله به عراق را به ياد بياوريد. ولي قطعا اين‌بار وي نمي‌تواند از كنار به تماشا بنشيند.»