الواح هخامنشي
علي‌اصغر مونسان
آثار تاريخي و باستاني ايران هميشه مورد توجه باستان‌شناسان و كاوشگران بوده است؛ در سال‌هاي 1933 و 1934 با همكاري هيات ايراني و دانشگاه شيكاگو حفاري‌هايي در تخت‌جمشيد انجام شد. در نتيجه اين حفاري‌ها، حدود 30 هزار لوح گلي با متن‌هايي به خط ميخي عيلامي در اندازههاي 68 سانتيمتري به دست آمد كه از اين تعداد حدود 6 هزار لوح سالم بودند؛ اين آثار مربوط به سرزمين اصلي هخامنشيان است. اين الواح حدود 500 سال پيش از ميلاد نوشته شده است. بنا به درخواست موسسه شرق‌شناسي و طبق مجوز رسمي كه ايران به اين موسسه اعطا كرد، مقرر شد اين الواح تنها به مدت سه سال به دانشگاه شيكاگو امانت داده شوند تا مطالعات مربوط به ترجمه خطوط نوشته‌هاي عيلامي و مستند‌سازي ترجمه‌ها به شكل كتاب و ميكروفيلم انجام و...
پس از پايان مطالعه در زمان معين به ايران بازگردانده شود. دانشگاه شيكاگو پس از چند سال شماري از لوح‌ها را كه از شدت آسيب‌ديدگي قابل خواندن نبود، به ايران بازگرداند و پژوهش روي شماري از آنها را كه سالم‌تر و خواندني‌تر بود آغاز كرد. تعداد زيادي از اين آثار نزد اين موسسه باقي ماند.
17 سال پيش موزه ملي ايران تفاهمنامه‌اي را با دانشگاه شيكاگو براي بازگشت الواح هخامنشي تنظيم كرد؛ به‌طوري كه 300 قطعه از اين الواح توسط رييس بخش شرق‌شناسي دانشگاه شيكاگو به موزه ملي تحويل شد و صورتجلسه‌اي در آن زمان به امضا رسيد كه براساس آن ظرف دو سال تمامي اين الواح به كشور بازگردانده شود؛ اين خبر اگرچه در سطح بين‌الملل رسانه‌اي شد اما با شكايت فردي، عنوان شده بود از بازگشت الواح جمهوري اسلامي ايران جلوگيري مي‌شود. از آن پس سازمان ميراث فرهنگي وقت در سال‌هاي 2004 تا 2014 ميلادي درگير دادگاه‌هاي امريكا شد تا در تاريخ 27 مارس 2014 دادگاه ايالتي درخواست طرح دعواي مشترك جمهوري اسلامي ايران و موسسه شرق‌شناسي را پذيرفت و اعلام كرد هيچ پايه و اساس قانوني براي توقيف آثار تخت‌جمشيد پيدا نكرده است. پس از آن شاكيان، اين حكم را به دادگاه هفتم تجديدنظر ارايه كردند. دادگاه عالي ايالت متحده طرح دعوي را قبول كرد ليكن در 21 فوريه 2018 اعضاي دادگاه به اتفاق آرا تاييد كردند كه متون تخت‌جمشيد امكان توقيف ندارد. پس از راي دادگاه، موسسه شرق‌شناسي خروج دايمي فهرست بيش از 1780 گل‌نبشته از اداره كنترل دارايي‌هاي خارجي امريكا (اوفك) را درخواست و اوفك نيز پس از بررسي طولاني‌مدت با خروج فهرست فوق موافقت كرد. خوشبختانه تلاش‌هاي زيادي توسط وزارتخانه‌هاي ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي، امورخارجه و دفتر حقوقي نهاد رياست‌جمهوري انجام شد و سرانجام پس از 14 سال حكم دادگاه عالي به سود كشورمان صادر و هشتم مهر سال جاري 1783 لوح هخامنشي به كشورمان بازگردانده شد.
با اين حال حدود 17 هزار گل‌نبشته اعم از سالم و قطعات شكسته در موسسه شرق‌شناسي نگهداري مي‌شود كه براي انتقال قطعي به ايران اين موسسه براي دريافت مجوز از اوفك بايد اقدام كند تا براساس راي دادگاه همه الواح هخامنشي باقيمانده بايد به كشورمان بازگردد؛ الواح اداري باروي تخت‌جمشيد حاوي اطلاعات ارزشمندي درباره مديريت منابع و راه‌ها، روابط اجتماعي و دستمزدها و اقتصاد جامعه هخامنشي است. تعدادي از اين الواح در موزه ملي ايران به نمايش گذاشته شده است و از ساير آثار نيز در نمايشگاه‌هاي بعدي رونمايي مي‌شود.
آنچه مسلم است نمي‌توان ارزش مادي براي چنين گنجينه‌اي تعيين كرد، اما به لحاظ شناخت از ادوار تاريخي ايران از منظر شيوه حكومتداري و اداره سرزمين وسيع آن زمان حاوي اطلاعات بسيار گرانبهايي است كه پژوهش درباره آنها بسياري از پرسش‌ها و ابهامات درباره تمدن ايران باستان را پاسخ مي‌دهد. در واقع اين اسناد ارزشمند رمزگشاي بخش مهمي از تاريخ مكتوب هخامنشيان در دوره داريوش اول محسوب مي‌شود.
هر چند پيشينه پيگيري‌هاي حقوقي براي استرداد اموال تاريخي ايران به سال‌ها قبل بازمي‌گردد اما در دولت تدبير و اميد اين روند شتاب گرفت و طي چند سال اخير شاهد شكل‌گيري نهضتي در اين زمينه بوديم و اين مسير را با جديت و شتابي افزون‌تر تا بازگرداندن همه آثار تاريخي متعلق به ايران عزيزمان ادامه مي‌دهيم.