دانش بومي را دريابيم
سيد ابوالفضل ميرقاسمي
يكي از افتخارات كشور ايران، دانش بومي غني و سازگار با شرايط جغرافيايي ايران است. به عنوان مثال، نياكان هوشمند و خردمند ما بر اساس تجربيات خويش و نسل‌هاي قبلي، مناسب‌ترين روش‌ها را جهت تامين آب در اين منطقه خشك و نيمه خشك ابداع كرده بودند؛ شامل احداث قنات‌ها، بندسرها، خوشاب‌ها، باغ‌هاي زيرزميني، روش‌هاي استحصال آب باران در بالادست، پخش سيلاب در پايين دست و آبياري سيلابي (در باغات جنوب شهر قزوين)، آب بندان‌ها و نظاير آنها. البته فرق است بين دانش بومي مفيد و منطبق با قوانين طبيعت با بعضي خرافات و باورهاي غلط كه نياز به اصلاح دارد.
در سال 1387 كه مدير پروژه بين‌المللي مناريد بودم، يكي از فعاليت‌هاي آن پروژه طراحي سيستم پيش آگهي خشكسالي مبتني بر مشاركت جامعه محلي بود. ابتدا متوجه منظور اين فعاليت نمي‌شدم و نمي‌دانستم كه جامعه محلي چه نقشي در طراحي آن سيستم دارد. آيا فقط نقش جمع‌آوري اطلاعات دارد يا اينكه بايد از دانش بومي و نياكاني ايشان بهره‌مند شويم.
مشاور منطقه‌اي هم نتوانست پاسخ سوالم را بدهد. خدمت مرحوم دكتر محمدتقي فرور رسيديم و از ايشان پرسيدم كه منظور از اين سيستم پيش آگهي خشكسالي جامعه محور چيست و جامعه محلي چه نقشي در آن مي‌تواند داشته باشد. ايشان هم اظهار بي‌اطلاعي كردند. خوشبختانه آقاي صالحي از ايل ابوالحسني منطقه خارطوران در دفتر سنستا بودند و مرحوم دكتر فرور از ايشان سوال كردند كه آيا در دانش بومي عشاير ايل ابوالحسني مطلبي در خصوص پيش‌بيني خشكسالي هست؟
ايشان گفتند كه بايد از پدرم بپرسم و بعد از نيم ساعت پاسخ دادند كه پيش‌بيني وضع هواي عشاير مبتني بر رفتار گوسفندان و حيوانات است. هنگام غروب كه گله حيوانات را به سمت آغل مي‌برند، چنانچه حيوانات مقاومت كرده و از هر فرصتي جهت خوردن علوفه استفاده كنند يعني اينكه فردا هوا خراب است و اين حيوانات مي‌ترسند كه گرسنه بمانند و از هر فرصتي براي خوردن علف و ذخيره غذا استفاده مي‌كنند. ولي چنانچه راحت وارد آغل شوند يعني فردا هوا خوب است و نگران گرسنه ماندن خود نيستند.
جالب‌تر از آن، پيش‌بيني وضع هواي سال بعد است. عشاير سالي چند ماه در ارتفاعات و ييلاقات به سر مي‌برند، چنانچه شب هنگام حيوانات اهلي و وحشي در آرامش و در يك محل مشخص بخوابند و جابه‌جا نشوند يعني سال ديگر ترسالي است ولي اگر آرام و قرار نداشته و جابه‌جا شوند، يعني سال بعد، با خشكسالي مواجه خواهند شد.
همين سوال را از آقاي علمدار از ايل سنگسري پرسيدم، ايشان فرمودند كه براي پيش‌بيني وضع هوا در زمستان، عشاير نگاه مي‌كنند به رفتار مورچه‌ها و شدت و جديت ايشان در جمع‌آوري آذوقه در فصل تابستان، اگر مورچه‌ها خيلي سخت فعاليت كنند يعني زمستان سخت و پر از بارش برف در راه است، والا بارش برف كم است.
عجيب‌تر از اين، پيش‌بيني وضع ترسالي و خشكسالي سال بعد بر اساس نسبت بره‌هاي ماده و نر است. چنانچه نسبت بره‌هاي نر زياد باشد يعني ترسالي است و اگر نسبت بره‌هاي ماده بيشتر باشد يعني خشكسالي است. همان‌طور كه حيوانات بهتر از ما انسان‌ها متوجه وقوع زلزله مي‌شوند، بزها و گوسفندان نيز بر اساس فطرت خدادادي، زودتر متوجه خشكسالي سال بعد مي‌شوند و با توجه به اينكه زادآوري و بقاي نسل توسط ماده‌هاست، لذا نسبت جمعيت ماده‌ها بيشتر است كه چنانچه تعدادي از آنها بر اثر خشكسالي تلف شدند، بخشي از جمعيت باقي بماند تا بتواند زادآوري كند. مثال ديگر، وقتي است كه درخت گردو پير مي‌شود و ميزان ميوه آن كم مي‌شود، باغبانان محلي با تهديد درخت به قطع كردن آن يا با وارد كردن چند زخم كوچك با تبر بر تنه درخت، سبب مي‌شود كه درخت گردو بار و محصول بيشتري بياورد تا بقاي نسل خويش را تضمين كند.
در كاشان هم بعضي از كشاورزان خبره قبل از كشت ديم به دنبال لانه جغد مي‌گردند تا بر اساس مشاهده تعداد تخمي كه جغد مي‌گذارد، وضع هوا و ميزان بارش در فصل پاييز را پيش‌بيني كنند. چنانچه خشكسالي باشد، جغد تخمي نمي‌گذارد يا حداكثر يك تخم مي‌گذارد.
مطمئنا در گوشه و كنار كشور و در بين جوامع محلي روستايي و عشايري دانش بومي زيادي در حوزه‌هاي كشاورزي، دامپروري، تامين آب و آبياري، گياهان دارويي، صنايع دستي و نظاير آن وجود دارد كه نياز به مطالعه و ارزيابي و مستندسازي دارد شايد هم چنين اقدامي توسط مراكز تحقيقاتي ذي‌ربط به عمل آمده و بنده از آن بي اطلاع هستم.
انتظار مي‌رود تا دير نشده، از وجود خبرگان محلي و دانش ضمني نهفته در سينه‌هاي ايشان، بيش از پيش استفاده شود و از تركيب آن دانش بومي با دانش نوين و تجربيات جهاني، فناوري‌هاي مناسب براي سازگاري با شرايط حال حاضر كشور به دست آيد.