پيكار در قادسيه

يك: «يزدگرد [سوم] آخر ملوك عجم بود... در زمان او كار اسلام قوي شده بود و دولت عجم ضعيف گشته... عمر، سعد وقاص را با لشكر بسيار به جنگ عجم فرستاد. يزدگرد، رستم فرخزاد را برابر فرستاد. رستم فرخزاد منجم بود؛ مي‌دانست كه دولت اكاسره به آخر رسيده است. خواست صلح كند، ميسر نشد. رستم فرخزاد در آن جنگ كشته شد. عرب قوت گرفت.»

اين روايت كتاب تاريخ گزيده اثر حمدالله مستوفي از جنگ قادسيه است. جنگي كه در شانزدهمين سال هجري در چنين روزي درگرفت و در آن سپاه ساساني از اعراب شكست خورد. اين شكست، نه اولين و نه آخرين شكست بود اما نشانه‌اي قطعي از سقوط شاهنشاهي كهنسال ساساني تعبير شد و روايت‌هايي كه از آن به جاي ماند- به سبب اهميت كم‌نظيري كه براي اعراب داشت- رنگ حماسه و افسانه به خود گرفت. دو: مسلمانان تا آن زمان چند بار مرزهاي دولت ساساني را زير پا گذاشته و بخش‌هايي از قلمرو سنتي اين شاهنشاهي را تسخير كرده بودند. آنان در مسير پيشروي خود از حيره گذشتند و در قادسيه توقف كردند. گويا براي ادامه پيشروي ترديد داشتند و هنوز درباره گام بعدي خود تصميمي نگرفته بودند. چندي بعد سپاه ساساني هم براي مقابله با آنان از راه رسيد و در گوشه ديگري از دشت اردو زد اما نه ايراني‌ها حمله را آغاز كردند و نه اعراب قدم از قدم برداشتند. چند ماه به مذاكره و تبادل سفير و ارزيابي طرف مقابل گذشت. مهاجمان، تسليم يا پرداخت جزيه را به جاي جنگ پيشنهاد مي‌كردند و چنانكه در روايات آمده است، رستم فرخزاد هم اميدوار بود كه با پرداخت مبلغي به اعراب بدون درگيري به ماجرا خاتمه دهد. اما گفت‌وگوها به جايي نرسيد و درنهايت توافقي ميان دو طرف حاصل نشد. پيكار قادسيه 3 روز طول كشيد و با شكست سپاه ساساني و كشته شدن فرمانده آن پايان يافت. مسلمانان با اين پيروزي مسير پيشروي خود را به سوي تيسفون هموار كردند و پايتخت شاهنشاهي ساساني را هم البته نه بي‌زحمت و نه بدون جنگ گشودند. سه: شكست در قادسيه پايان كار يزدگرد و دولت ساساني نبود و اين ماجرا با فراز و فرود بسيار تا چند سال پس از سقوط تيسفون نيز همچنان ادامه داشت. آخرين شاه ساساني بعد از چند سال تلاش و تقلا به خراسان پناه برد و جايي در حوالي مرو به دست آسياباني كه او را نمي‌شناخت و به لباس فاخرش طمع كرده بود، كشته شد.