گروه ديپلماسي| مهره‌ها در صحنه شطرنج برجام در تاثير از يكديگر جابه‌جا مي‌شوند. اگر سخنان عباس عراقچي، معاون سياسي وزير خارجه را درباره وضعيت برجام، معيار قضاوت بدانيم بايد گفت كه حال برجام هر روز وخيم‌تر از گذشته مي‌شود و از تعداد گزينه‌هاي روي ميز براي نجات اين توافق هم كاسته خواهد شد. دامنه تحريم‌هاي امريكا از هسته‌اي تا غيرهسته‌اي هر روز گسترده‌تر از پيش مي‌شود و همزمان با توجه به هژموني سيستم اقتصادي اين كشور بر اقتصاد جهاني، يافتن راه‌هاي جايگزين براي ساير كشورها به منظور كار با ايران هم سخت‌تر مي‌شود. ايران تحريم‌هاي امريكا و تعلل اروپا براي وفاي به عهد را در يك كفه قرار داده و با كاهش تعهدات برجامي تلاش مي‌كند، توازن را به توافقي كه در حال از دست رفتن است، بازگرداند. امريكا كه پس از بازگشت دونالد ترامپ طيف وسيعي از تحريم‌ها را در قالب سياست فشار حداكثري پيش برد اگر ابتدا از سخت‌گيري در ممنوعيت ورود ايراني‌ها به خاك اين كشور آغاز كرد و در نهايت به ترك برجام و بازگرداندن تحريم‌هاي هسته‌اي روي آورد در چند هفته اخير با لغو معافيت‌ها در حوزه همكاريهاي هسته‌اي با ايران عملا قلب اين توافق را در حالي كه ديگر خود اين كشور عضو آن نيست، نشانه رفته است. كاهش تعهدات برجامي ايران تاكنون به برداشتن 4 گام در ايران منتهي شده و البته تهران مي‌گويد، اروپايي‌ها تاكنون اقدام مشخصي براي متوقف كردن ايران انجام نداده‌اند لذا گام پنجم نيز در راه است. در چنين شرايطي دست بازماندگان در برجام براي ادامه كار با ايران در حوزه همكاريهاي هسته‌اي در پروژه‌هاي مشترك هم هر روز بسته‌تر از ديروز مي‌شود. در آخرين مورد، شركت روس اتم روسيه پروژه تبديل كاربري «فردو» را به حالت تعليق درآورد. اقدامي كه تاكنون دو دليل متفاوت فني و سياسي براي آن عنوان شده است. روايت شركت روس اتم روسيه از دليل تعليق اين همكاري طبيعتا جنبه فني داشت و البته با روايت سرگئي ريابكوف، مذاكره كننده ارشد هسته‌اي روسيه كه از دلايل سياسي اين تعليق گفت، متفاوت بود.
پوشش فني براي تعليق همكاري؟
براساس ترجمه خبرگزاري فارس از خبر رويترز، شركت «روس اتم» روسيه با بيان اينكه با آغاز غني‌سازي اورانيوم در مركز «فردو» امكان توليد راديو ايزوتوپ‌هاي پايدار وجود ندارد، اعلام كرد پروژه تبديل كاربري اين مركز به حالت تعليق درآمده است. در بيانيه شركت «تي‌وي‌اي‌ال» (TVEL) وابسته به روس اتم آمده است: «غني‌سازي اورانيوم و توليد راديو ايزوتوپ‌هاي پايدار نمي‌تواند [به صورت همزمان] در يك اتاق انجام گيرد، چراكه ذراتي از اورانيوم خواه ناخواه در هوا و روي تجهيزات پراكنده مي‌شود كه اين با توليد ايزوتوپ با اهداف درماني ناهمخوان است. از سرگيري كار نيازمند آن است كه دو آبشاري كه در آنها غني‌سازي اورانيوم صورت مي‌گيرد از فعاليت ايستاده و برچيده شوند و محيط و تجهيزات اطراف آنها به طور كامل پاكسازي شود.» اين شركت اجراي اين دو پروژه به صورت همزمان را «از لحاظ فني غيرممكن» توصيف كرده است. در بيانيه اين شركت گفته شده است كه طرف ايراني در جريان تعليق اين پروژه قرار گرفته است. اين بيانيه يك ماه پس از آن منتشر شد كه ايران آغاز غني‌سازي اورانيوم در تاسيسات هسته‌اي فردو را به عنوان گام چهارم از كاهش تعهدات برجامي انتخاب كرد. بهروز كمالوندي، سخنگوي سازمان انرژي اتمي در گفت‌وگو با خبرگزاري فارس درباره بيانيه منتشره شركت «روس اتم» در مورد تعليق پروژه توليد ايزوتوپ‌هاي پايدار در فردو گفت كه بعد از فعال كردن سانتريفيوژهاي فردو در پي دستور رييس‌جمهور براي اجراي گام چهارم كاهش تعهدات برجامي با توجه به اينكه به لحاظ فني توليد اورانيوم و ايزوتوپ پايدار در يك سالن با مشكلات همراه است، مذاكراتي با طرف روس صورت گرفته است. او گفت كه مذاكرات درباره چگونگي اجراي اين پروژه به نحوي كه مشكلات فني آن مرتفع شود در جريان است.
تعليق همكاري روسيه با ايران در اين پروژه در حالي صورت مي‌گيرد كه به دستور رييس‌جمهور از 15 آبان ماه گازدهي به سانتريفيوژها در تاسيسات فردو آغاز شده اما در همان زمان هم سخنگوي سازمان انرژي اتمي اعلام كرد كه قرار نيست به دو زنجيره 174 تايي اورانيوم تزريق شود و اين دو براي ايزوتوپ‌هاي پايدار در نظر گرفته شده‌اند. سند همكاري ايران و روسيه در زمينه توليد ايزوتوپ پايدار در چارچوب برجام و در سايت فردو دي ماه 1395 در مسكو توسط كمالوندي و طرف روس امضا شده بود.
ريابكوف: بايد تاثير تحريم‌هاي امريكا
را بررسي كنيم
با اين همه روايت سرگئي ريابكوف، معاون وزير امور خارجه روسيه درباره دلايل تعليق اين همكاري متفاوت‌تر از دلايل فني است كه از طرف روس اتم مطرح شده‌اند. هر چند كه ريابكوف هم در توضيحات خود تلاش كرده بر موقت بودن اين تعليق تاكيد كند اما بي‌تعارف و به صراحت، تحريم‌هاي امريكا عليه تاسيسات هسته‌اي «فردو» را يكي از دلايل تصميم جديد روسيه اعلام كرده است.
سرگئي ريابكوف، مذاكره كننده ارشد هسته‌اي روسيه كه به منظور شركت در چهاردهمين نشست كميسيون مشترك برجام در وين به سر مي‌برد در اين باره به خبرنگاران گفت: ما از اجراي طرح تغيير كاربري سايت فردو چشم‌پوشي نمي‌كنيم اما تاثير تحريم‌هاي امريكا بر اين طرح را مورد تجزيه و تحليل قرار مي‌دهيم. كار تغيير كاربري سايت فردو به تعليق درآمده اما متوقف نشده است. ما گفته‌ايم و باز هم مي‌گوييم كه نياز به تجزيه و تحليل اوضاع و بررسي اظهارات طرف امريكايي داريم كه گفته از روز 15 ماه دسامبر(هفته آينده) اين مركز كليدي از نقطه نظر برجام در برنامه هسته‌اي ايران را مورد تدابير تحريمي قرار خواهد داد. بنابراين ما نياز به زماني داريم تا امكان اينكه در اين وضعيت چه كار مي‌توان كرد و پيامدهاي منفي بالقوه اين تدابير امريكا چيست را بررسي كنيم اما اين به آن معنا نيست كه ما از اين طرح صرف نظر خواهيم كرد.
عقب نشيني جاي اعتراض را گرفت
روسيه در حالي اقدام به تعليق همكاري فني با ايران در پروژه فردو كرده است كه پيش از اين، زماني كه اواخر آبان ماه مايك پمپئو، وزير خارجه امريكا از لغو معافيت‌هاي تعليق شده درباره فردو خبر داد، روسيه واكنش بسيار تندي به اين تصميم واشنگتن نشان داد. در آن مقطع وزارت خارجه روسيه در بيانيه‌اي رسمي ضمن اعلام نارضايتي از اين تصميم واشنگتن، آن را ضربه‌اي ديگر به نظام منع اشاعه تسليحات هسته‌اي دانست. در اين بيانيه آمده بود:«اتخاذ چنين تصميمي در واقع نمونه ديگري از نقض آشكار تعهدات بين‌المللي از سوي امريكا و رويكرد غيرمسوولانه اين كشور به توافقي است كه شوراي امنيت سازمان ملل از آن حمايت مي‌كند. آنها نه تنها آشكارا اقدام به نقض قطعنامه شوراي امنيت مي‌كنند بلكه مانع اجراي آن توسط ساير كشورها نيز مي‌شوند. اين رفتار شرم‌آور از سوي يكي از بزرگ‌ترين كشورهاي جهان كه ادعاي رهبري جهان را دارد بايد با قاطعيت محكوم شود. با توجه به اظهارات امريكايي‌ها، لازم است كه كميسيون مشترك برجام يك واكنش مناسب نشان دهد. ما اميدواريم كه همكاران اروپايي ما اين قدرت را پيدا كنند كه از مرز ابراز تاسف درباره اقدامات امريكا فراتر بروند و در كنار ما و چين، براي دفاع از توافقات جامع درباره پروژه فردو و ساير مولفه‌هاي مهم توافق هسته‌اي در برابر تحريم‌ها و حملات امريكا تلاش كنند.»
همزمان «آنتون خلوپكوف» رييس مركز امنيت و انرژي روسيه از سرگيري تحريم سايت هسته‌اي فردو از سوي امريكا را اقدام ديگري عليه برنامه جامع اقدام مشترك دانسته كه بار ديگر عهدشكني امريكا و نقض قوانين بين‌المللي را به وضوح نشان مي‌دهد. «لئونيد ايواشف» رييس آكادمي مطالعات ژئوپولتيك روسيه نيز در گفت‌وگو با ايرنا اعلام كرده بود كه لغو معافيت فردو از تحريم‌ها، گامي است كه امريكا نه فقط عليه برجام بلكه ضد نظام منع اشاعه تسليحات هسته‌اي برداشته است. او در اين باره گفته بود: امريكا به قوانين و قراردادهاي بين‌المللي احترام نمي‌گذارد و با آغاز روند اعمال تحريم‌ها عليه فردو در واقع به قرارداد ان.پي.تي ضربه مي‌زند.
نكته قابل توجه در خشم آن مقطع روس‌ها از لغو معافيت‌هاي همكاري هسته‌اي با ايران و عقب‌نشيني ولو موقت روز پنجشنبه آنها از همكاري با ايران در اين پروژه اين است كه سرگئي ريابكوف در اظهاراتي كه تاريخ آن به سوم آذر ماه بازمي‌گردد، تاكيد كرده بود كه تصميم ايران براي راه‌اندازي سانتريفيوژ جديد در سايت فردو، كارهاي مشترك براي تغيير كاربري اين مركز هسته‌اي را شامل نمي‌شود و طرح مسكو براي تغيير كاربري مركز غني‌سازي در فردو دچار هيچ تغييري نشده و ما اميدواريم كه همكاري عملي با طرف ايراني ادامه يابد.
منافع اقتصادي روس اتم در امريكا
سوالي كه در اين ميان مطرح مي‌شود، اين است كه چرا روسيه در فاصله كمتر از 3 هفته ناگهان از آن موضع ابراز خشم و مخالفت با لغو معافيت همكاري هسته‌اي با ايران از سوي امريكا به لغو اين همكاري با تهران در پروژه فردو مي‌رسد؟ به گزارش «اعتماد»، نگاهي به بازاريابي‌ها و ارتباط‌هاي شركت «تول» وابسته به روس اتم در يك سال گذشته نشان مي‌دهد كه روسيه در قريب به يك سال و نيم اخير توانسته بازار مناسب و رو به رشدي براي سوخت هسته‌اي خود در امريكا پيدا كند و مي‌توان گفت كه «تول» توانسته بازار را از شركت وستينگهاوس امريكا در حوزه سوخت اتمي خارج كند. بنابراين مراقبت از منافع خود در برابر تحريم‌هاي امريكا اكنون به يك ضرورت اقتصادي براي روسيه تبديل شده است. نكته قابل توجه ديگر اين است كه براساس برجام، پيشبرد پروژه ايزوتوپ‌هاي پايدار در مقابل عدم غني‌سازي در فردو بود و برخي از كارشناسان اعتقاد دارند كه حتي براساس متن توافق هم قرار نبود همزمان غني‌سازي اورانيوم و توليد ايزوتوپ پايدار در تاسيسات هسته‌اي فردو صورت بگيرد.