با در نظر گرفتن اين نكته كه امروز سينماي مستند ايران با تمركز بر ابعاد هنري به جايگاه درخور توجهي رسيده و مسير رو به رشد را هم طي مي‌كند به استقبال برگزاري جشنواره سينما حقيقت مي‌رويم. در گفت‌وگو با محمد حميدي‌مقدم، دبير اين جشنواره و مدير مركز گسترش به ارزيابي فضاي حاكم بر اين رويداد بين‌المللي نشستيم و نظر او را درباره رويكرد جشنواره جويا شديم. سيزدهمين جشنواره سينما حقيقت از فردا آغاز به كار مي‌كند.
مدت زيادي نيست كه مديريت مركز گسترش سينماي مستند و تجربي به شما محول شده است و متعاقب آن برگزاري جشنواره سينما حقيقت را هم مديريت مي‌كنيد. با در نظر گرفتن اين نكته كه با حوزه مستند ناآشنا نبوديد، پرسشي كه به وجود مي‌آيد اين است كه آيا در اين فاصله كوتاه توانستيد بدون هيچ مشكلي خودتان را با اين دو مسووليت مهم مطابقت دهيد؟
همين ابتدا بگويم كه بعد از جشنواره هم نمي‌توانيد مرا نقد كنيد.(مي‌خندد)
به هر جهت بعد از برگزاري جشنواره سينما حقيقت فعاليت شما بيشتر مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد.
فارغ از اين موضوعات بايد بگويم كه براي من مركز گسترش سينماي مستند و جشنواره سينما حقيقت نام‌هاي ناآشنايي نبودند. يكي از دلايلي هم كه سبب شد اين سمت و مسووليت را بپذيرم همين نكته بود كه پيش‌تر در حوزه فيلم و مستند كار كرده و در ساختارهاي متفاوت جشنواره‌ها اعم از فجر تا فيلم كوتاه قرار گرفته بودم و با استايل و سبك و روش‌هاي مهم برگزاري جشنواره در دنيا آشنا بودم، به همين جهت جشنواره حوزه نامكشوف و گنگي براي من نبود. سختي كار آنجا به چشم مي‌آيد كه شما با دبير يا مديري روبه‌رو مي‌شويد كه به اجبار دو سمت را توأمان با هم قبول مي‌كند كه به نظر من پذيرفتن آن در مركز گسترش، كار به شدت سخت و طاقت‌فرسايي خواهد بود. براي اينكه امكان ندارد با اين شرايط در سال اول مديريت بتوانيد موضوعات و مسائل را رصد كنيد و به درك شرايط برسيد اما من با اين حوزه آشنا بودم و اين مسير را مي‌شناختم. در 4 ماهي كه اين مسووليت را پذيرفتم 2 ماه فشرده مشغول بودم تا خودم را با فضا وفق دهم و هماهنگ شوم. اينجا بگويم كه در اين مدت بيش از تمام دوران فعاليت كاري‌ام در 20 سال گذشته وقت گذاشتم.
از چه جهت؟
در دو جبهه؛ اول خود مركز گسترش و فضايي كه بايد براي تعامل با حوزه مستند و انيميشن داشته باشد. تازه دو دنياي جديد به ما اضافه شد. سينماي تجربي و بحث فيلم‌هاي كم‌هزينه و خلاق. ما در اين بخش وارد گفت‌وگو و چالش با فيلمسازان جوان و تجربي شديم كه خودش دنياي عجيبي است. در حوزه شوراها و چگونگي توليد فيلم‌هاي مستند بررسي كرديم كه چه فيلم‌هايي در آينده توليد شود و قرار است در آينده چه توليداتي داشته باشيم، ايده‌ها و فيلمنامه‌ها در اين حوزه چيست و در حال حاضر چه جايگاهي در عرصه فيلم‌هاي مستند داريم. از طرفي حوزه فيلم‌هاي انيميشن جزيره متفاوتي است، باور كنيد اگر تعداد جلسه و گفت‌وگوها با اين افراد متخصص را در تعداد روزي كه من به اين مركز وارد شدم ضربدر هم كنيد هيچ زماني براي من باقي نمي‌ماند كه زودتر از ساعت 10 يا 11 شب به منزل بروم.
اين صحبت‌هاي شما جنبه توجيهي كه ندارد؟
خير مي‌خواهم بگويم وقتي مسووليت را مي‌پذيريم بايد كاملا درون مسووليت رسوخ كنيم كما اينكه در بحث تهيه‌كنندگي هم من همين گونه رفتار مي‌كنم. شما استايل و روش شخص خودت را كه نمي‌تواني از مسووليتت جدا كني. به اين اضافه كنيد مديريت برگزاري جشنواره‌اي كه توده مخاطبان مطالبه‌گر جدا با سازوكار و بودجه مجزا دارد. خوشبختانه با تلاش شبانه‌روزي تلاش كرديم در اين مسير رو به جلو حركت كنيم. از طرف ديگر كارمندهاي مركز گسترش خودشان يكي از صميمي‌ترين كارمندهاي حوزه‌هاي كاري، اداري هستند و مثل يك خانواده كنار هم كار مي‌كنند. هم پروژه‌هاي مركز و هم در برگزاري جشنواره نقش مي‌گيرد. آنها هر كدام مسوول برگزاري جشنواره مي‌شوند. برخلاف ديگر جشنواره‌ها كه از افراد حرفه‌اي از بيرون كنترل مي‌شود، خوشبختانه به اين طريق بر مشكلات غلبه كرديم اما ممكن است در اين مسير باگ‌هايي هم پيش آيد كه به نظرم طبيعي است.
اخيرا شما در يكي از صحبت‌هاي خود بر لزوم تغيير فرم جشنواره تاكيد داشتيد كه نظير اين اظهار نظرها را آقاي طباطبايي‌نژاد هم هنگامي كه مدير مركز گسترش شده بود، بيان كرد. با ذكر اين نكته كه چنين رويه‌اي در برنامه اكثر مديران وجود دارد كه تغيير و تحول را مهم‌ترين اساس برنامه‌هاي خود مي‌دانند از طرفي جشنواره سينما حقيقت در آستانه 13 سالگي صاحب اهميت و جايگاهي شده كه حتي به جشنواره فجر هم مي‌تواند پهلو بزند، آيا تغيير و تحول حتي فرم جشنواره نبايد با احتياط صورت بگيرد؟ يا در چنين شرايطي اصلا تغيير فرم لازم است. آيا صحبت‌هاي شما كمي شعاري به نظر نمي‌رسد؟ چون تجربه ثابت كرده هر تغيير و تحولي لزوما به ارتقا آن نمي‌انجامد.
به نكته درستي اشاره كرديد. تمام جشنواره‌هاي دنيا يك زيرساخت ثابت دارند كه سال‌ها در اين ساختار ادامه حيات مي‌دهند. اما اين رويداد شما را دچار يك نقاط مشترك مي‌كند و فضاي نوستالژيك به وجود مي‌آورد و شما به عنوان مخاطب دوست داري سالانه وارد اين فضا شويد به خاطر تعامل با آن فضا و آن فضا يك محل فرهنگي امن را به شما هديه مي‌دهد كه شما علاقه‌مند مي‌شويد كه در اين جشنواره حس و حال خوبي داريد. در اينجا با دو رويكرد مواجهيم: جشنواره‌ها با دبيران خود داراي هويت فرمي مي‌شوند كه بحث آقاي طباطبايي‌نژاد هم در همين راستاست. يك دبير جديد نمي‌خواهد چارچوب و ريشه‌هاي جشنواره را دچار دگرگوني كند بلكه مي‌خواهد فرم را تغيير دهد. فرم بخشي از زيبايي‌‌شناسي مبتني بر نگاه شخصي مسوول امروز است. در غير اين صورت يك كارمند مي‌گذاشتند تا مثل سيستم اداري مسووليت را بپذيرد و در همان مسير جلو رود و ديديم كه نگاه دولتي- اداري در جشنواره‌ها كه يك نگاه آرتيستيك از نقطه اوج را به يك كار روزمره رسانده كه اصلا كسي ديگر جشنواره را به خاطر نمي‌آورد و سوال مي‌پرسد كه كي برگزار مي‌شود؟ اين نگاهي است كه من به آن معتقدم و روي آن حرف دارم. نگاه زيباشناسانه آقاي طباطبايي‌نژاد 6 سال تداوم داشته و به خوبي جشنواره را وارد دوره بلوغ كرده و به اين نكته اهميت دهيم كه اين دوران رشد ثانويه جشنواره بوده و به ثبات فرمي محتوايي مخاطبي رسيده و من هم نگاه خودم را دارم.
با چه ديدگاهي؟
با اين ديدگاه كه حركت رو به جلويي را شاهد باشيم. ما محتواي اين جشنواره سينما حقيقت را وارد يك گنجه كرده و از آن حراست مي‌كنيم كه وجود تاثيرگذار جشنواره سينما حقيقت و لوگوي آن است. اما لايه بيروني آن را مثل هر دبير و هر فستيوالي تغيير مي‌دهيم كه مي‌تواند جذابيت به وجود بياورد. خود مخاطب هم به دنبال اتفاق جديد در جشنواره است نه به معناي دگرگوني. اين شيب‌هاي ملايم جشنواره را وارد حوزه‌هاي جديدتر مي‌كند و براي مخاطب خاكستري جذابيت ايجاد مي‌كند تا با فرم بصري جشنواره ارتباط برقرار كند و لذت ببرد. در وهله اول شما به تماشاي فيلم مي‌نشيني ولي در مرحله بعد آن فضا و جرياني كه به وجود مي‌آورد، تاثيرگذار مي‌تواند باشد به طوري كه وقتي مخاطب وارد جشنواره مي‌شود، تعجب كند و بگويد جشنواره چه شاداب‌تر شده. اين همان طعم جشنواره است نه اينكه بخواهيم آشنازدايي كنيم و پيوندي را كه مخاطب از پيش با شاكله جشنواره داشته به هم بريزيم. مي‌خواهيم مخاطب را آرام آرام با تصوير جديدتر از جشنواره روبه‌رو كنيم كمي سخت ولي شدني است.
به نكته مهمي اشاره كرديد؛ براي پرهيز از روزمرگي و جذابيت بيشتر و همگام شدن با دنيا نياز است كه ساختار جشنواره هم عوض شود؟
يك جشنواره مي‌تواند ساختارهايي را براي خودش بنيان بگذارد و اين بنيان‌ها را ادامه دهد و تبديل شود به رويداد اصلي و بزرگ. جشنواره سينما حقيقت دوران آزمون و خطا را سپري مي‌كند و تازه به 13 سالگي رسيده و دوران طولاني را سپري نكرده است. در 13 سال اول براي ثبات مي‌توان آزمون و خطا كرد اما مي‌توان آسيب‌شناسي كرد كه آيا در حوزه بين‌الملل موفق بوديم؟ يا اينكه آيا مرور جشنواره‌ها يا پرتره به اندازه كافي در جشنواره است يا خير؟ هميشه بازي كردن با فرم جواب نمي‌دهد و در پاره‌اي اوقات بايد دچار ثبات شويم. بايد جشنواره يك تيم منسجم منضبط داشته باشد كه دايم جشنواره‌ها را مطالعه و ارزيابي كند نه به اين معنا كه از جشنواره‌ها كپي كند بايد جشنواره خودش مولد باشد.
فكر مي‌كنيد به اينجا رسيديد كه با دنيا رقابت كنيم؟ به اذعان بسياري از منتقدان جشنواره سينما حقيقت در 13 دوره برگزاري خود به جايگاه مطلوب رسيده و سروصداي زيادي به پا كرده است.
تلاش مي‌شود كه به اين جايگاه برسيم. نمي‌توانم بگويم، رسيديم يا نرسيديم. يك چيزهايي در تمام فستيوال‌ها اصل شده اما بايد يك سري حوزه‌ها در جشنواره سينما حقيقت اورجينال باشد. ما بايد با مناطق، نوع زيست زندگي، نوع جغرافيايي كشورمان جشنواره‌اي اورجينال برگزار كنيم. مخاطب استانداردهاي اوليه يك جشنواره را در آن ببيند ولي با اين حال احساس كند، رنگ و بوي فضاي جشنواره سينما حقيقت ما چيز ديگري است كه در جشنواره لايپزيك نمي‌تواند ببيند. هدف برگزاري يك جشنواره بايد اين باشد. اگر هم به جايگاه مطلوب رسيديم حالا بايد فكر كنيم براي آينده چه كار كنيم. چگونه مي‌توانيم فيلمسازها را جذب جشنواره كنيم تا با رنگ و بو و فضاي جشنواره هماهنگ شوند. هيچ وقت بي‌مشكل نبوديم اما هميشه خلاق بوديم. هنرمندان خلاق در همه حوزه‌ها، جشنواره را ياري كردند تا اين درخت حفظ شود.
جشنواره سينما حقيقت از معدود جشنواره‌هايي است كه طيف مختلف افراد جامعه را به خود جذب مي‌كند. از فيلم‌هاي سياسي گرفته تا اجتماعي، ورزشي، اقتصادي تماشاگران متفاوت با انديشه‌هاي گوناگون دارد. آيا امسال شاهد فيلم‌هاي متنوع براي انواع طيف‌هاي مخاطب هستيم؟
بله، فيلم‌هاي زيادي ساخته شده و در جشنواره نمايش داده مي‌شود. جريان جشنواره سينماي مستند يكي از منحصربه‌فردترين جشنواره‌هاست از اين جهت كه 70 فيلم با مجموعه بخش‌هاي جنبي 110 فيلم در حوزه سينماي ملي در اين جشنواره نمايش داده مي‌شود. در جشنواره هلند 3 يا 5 فيلم از مجموعه پكيج فيلم‌هاي مستندش توليد كشور هلند است. آنها معتقدند جشنواره خوبي برگزار مي‌كنند اما آنها برآيند قدرتمندترين مستندهاي جهان را كه به نمايش مي‌گذارند. جشنواره آلمان، ژاپن و لايپزيك هم همين طور است. اما جشنواره سينما حقيقت 100 فيلم داخلي در حوزه ملي خودش در همه حوزه‌ها به نمايش مي‌گذارد.(اجتماعي، سياسي، اقتصادي، پرتره انقلاب اسلامي و...) فيلم‌هاي جذابي كه مخاطب با آن ارتباط برقرار مي‌كند.
آيا فيلم‌هاي ارگان‌ها و نهادها با رويكرد خاص خودشان در جشنواره امسال حضور دارد؟ گاهي اين شائبه به وجود مي‌آيد كه بخواهند درصدي از اين رويداد را به فيلم‌هاي خودشان اختصاص دهند. با در نظر گرفتن اين نكته كه فيلم‌هاي مستند امروز به جايگاه شايسته‌اي رسيده كه همچنان مسير رو به رشد را طي مي‌كند، آيا بحث پول‌هاي مشكوك هم مطرح مي‌شود؟
ما در وهله اول بايد بگوييم، فيلم مستند توسط چه كساني ساخته مي‌شود مثل فيلم داستاني. در وهله اول با ساخت فيلمي مواجه مي‌شويم با امضاي تهيه‌كننده كه فيلم مستند را به ما تحويل دهد. در همه جاي دنيا هم همين است. مسوولان با اثر مواجه مي‌شوند و حق ندارند، جويا شوند كه اثر متعلق به كدام ارگان است. فعلا مركز گسترش را كنار مي‌گذاريم و جشنواره سينما حقيقت كه با مطالبه عمومي همراه است را مي‌بينيم. اگر وارد دخالت نگاه‌ها شويم با مسير بي‌ا‌نتهاي نامعلوم روبه‌رو مي‌شويم ضمن اينكه مگر ما چند ارگان و نهاد موثر در حوزه توليد فيلم مستند داريم؟ اين نكات قابل بررسي است. امسال فيلم‌ها خوشبختانه وارد لابيرنت عادلانه در مرحله انتخاب شده‌اند و هيچ سفارشي و هيچ پيشنهادي را براي فيلم نپذيرفتيم. هيات انتخاب خودشان به يك جمع‌بندي رسيدند. حالا ممكن است از نهادها و ارگان‌ها به جشنواره فيلم فرستاده شده باشد و شايد يكي يا سه تا فيلم هم از جانب هيات انتخاب پذيرفته شده اما در نهايت ارزيابي خود فيلم و نگاه سينمايي هيات انتخاب دخيل بوده نه هيچ سفارش ديگري.
پس بحث پول مشكوك در سينماي مستند قابل ردگيري نيست؟
به هيچ عنوان... من مي‌گويم، بياييم فضا را عبور دهيم. در جهان رو به توسعه هر فيلمي كه توليد مي‌شود بايد درگاه نمايش خود را پيدا كند. ولي بعضي وقت‌ها فيلم‌هايي هم ساخته مي‌شود كه فضاي نمايش برايشان وجود ندارد. يك فيلم با ذهنيت سازنده آن ساخته مي‌شود اما جشنواره سينما حقيقت، عيار و سنجه‌اي است كه مي‌تواند آن فيلم را انتخاب نكند اما جشنواره ديگر آن را قبول مي‌كند. اين تعامل بين فستيوال‌هاي همه جاي دنيا وجود دارد اما در جشنواره سينما حقيقت، عدالت و نگاه غيرمخرب مبناست.
در واقع سينماي مستند ديگر مثل گذشته مهجور نيست و درگاه براي نمايش فيلم باز شده و به همان نسبت ساخت اين فيلم‌ها بيشتر شده است.
به هر صورت ما با اثري مواجهيم. بيايد به اين بپردازيم كه اثر سينمايي بايد داراي ويژگي‌هاي فرمي و محتوايي براي ارايه باشد.
اين اواخر فيلم‌هاي مستندي ساخته مي‌شود كه بدون مجوز نمايش در سينماها نمايش داده مي‌شود و بعضا نگاه تخريب‌گرايانه‌اي هم دارند. تكليف با اين فيلم‌هاي مستند چيست؟ وزارت ارشاد رسما مي‌گويد به اين فيلم‌ها مجوز نمايش داده نشده. آيا چنين اكران‌هايي، فضاي مستند را با يك بلبشو مواجه نمي‌كند؟ آيا به جشنواره سينما حقيقت اين فيلم‌ها راه پيدا مي‌كنند؟
به لحاظ حقوقي بگويم، مركز گسترش سينماي مستند و تجربي يكي از مراكز متولي ساخت و حمايت فيلم مستند، انيميشن تجربي و فيلم انيميشن است. ما يكي از كمپاني‌هاي توليد هستيم و از ساخت فيلم مستند حمايت مي‌كنيم. ما توليدكننده را براي ساخت حمايت مي‌كنيم. جشنواره‌اي هم برگزار مي‌كنيم كه كاملا از موسسه‌اي كه با آن همكاري مي‌كنيم، جداست. جشنواره سينماي مستند كه خودش درگاه نمايش فيلم است. پس متولي مجوز، پروانه ساخت و پروانه نمايش فيلم مستند نيستيم. مجوز ساخت و نمايش را اداره نظارت و ارزشيابي وزارت ارشاد برعهده دارد. از چه نظري مي‌گوييم؟
بحث من اين است كه اين فيلم‌ها مجوز پخش ندارند.
بله مجوز ندارند و خودجوش توليد مي‌شوند. ما متولي مجوز دادن به اين فيلم‌ها نيستيم. اين فيلم‌ها توسط يك جوان يا يك تيم ساخته مي‌شود. از نظر من يك فيلم بايد عادلانه و نگاه درستي به شخصيت داشته باشد. اگر از حوزه اخلاق و نگاه عادلانه عدول كند و يك سويه پيش برود با احترام به فيلمساز و سازندگان اثر، اين فيلم‌ها در حوزه انتخابيه و حوزه مشاوران ما قرار نمي‌گيرد. مي‌خواهم بگويم جشنواره بي‌خاصيتي نداريم. مهم است جشنواره‌اي پرهيجان برگزار كنيم كه حرفي براي گفتن داشته باشد و فيلم‌ها نقد و بحث تفكري در ميان مخاطبان ايجاد كند. نگاه سختي است و سخت‌ترين انتخاب‌ها در جشنواره سينما حقيقت است اما سعي كرديم با نگاه تعادلي- نه با تخطئه و هجمه- به جلو پيش رويم. در واقع نگاه دوسويه كاوشگرايانه و جست‌وجوگرايانه نقادانه را دوست داريم و در آثار امسال اين نگاه را خواهيم ديد.
مي‌خواهم بدانم نگاه خودتان به اين آثار تخطئه‌گرايانه چيست؟ بالاخره مركز گسترش متولي توليد فيلم‌هاي مستند است.
به اين فكر كنيم كه جريان فيلمسازي سيال و آزاد شده و در جريان سينماي مستند و كوتاه بحث مجوز اتفاق نمي‌افتد اما مركز گسترش كاري كه مي‌تواند بكند، اين است كه پرتره‌سازي متعادل، درست، جست‌وجوگرايانه موشكافانه و عادلانه راجع به شخصيت‌هاي برجسته را در دستور كار خود قرار دهد تا بخشي از اين حفره را پر كند به همين جهت پرتره ويژه در دستور كار ماست.
مستند سياسي پگاه آهنگراني و سهيل كريمي در جشنواره امسال نمايش داده مي‌شود؟
خير اين فيلم براي نمايش به جشنواره ارايه نشده است.
آيا شرايط نامطلوب اقتصادي بر توليد فيلم مستند تاثير هم گذاشته است؟
خوشبختانه خير. بر اساس آماري كه گرفتيم امسال ساخت فيلم مستند 8 درصد نسبت به سال گذشته افزايش پيدا كرده است. البته اين آمار ماست شايد توليد فيلم مستند بيشتر از اين هم باشد.
اين يعني چه؟ با توجه به گراني چطور شده، فيلمسازي مستند رشد داشته باشد؟ اين يعني وضعيت اقتصادي بد باعث رشد توليد فيلم‌هاي مستند هم شده است. كمي عجيب و غريب است.
البته اين به انعطاف‌پذيري سينماي مستند هم مربوط است كه هزينه‌هاي توليد فيلم را كاهش داده يعني فيلمساز تك نفره با يك دوربين بي‌گروه فيلم را ساخته است.
امسال كيفيت فيلم‌ها چطور است؟
كيفيت فيلم‌ها فراز و نشيب دارد. فيلم خيلي خوب داريم، فيلم متوسط هم داريم اما نكته مهم اين است كه فيلم‌هاي مستند به آن بخش روايت‌گونه رسيده‌اند كه مخاطب را تا انتها با خود همراه كنند.
اما بپذيريد كه توقع تاثيرگذاري بيشتري از مركز مي‌رود. موافقيد؟
با شما موافقم. مركز گسترش مركز مهمي است در همان اندازه‌اي كه شما مي‌گوييد. ما با مطالبه‌گري زيادي مواجه مي‌شويم. اميدواريم مركز گسترش تنها حامي حوزه فيلم‌هاي آرتيستيك هنري همه جانبه باشد و همه نيازها را در همه حوزه‌هاي پيش رو مرتفع كند. با توجه به ماموريت‌هايي هم كه ما در چند جبهه داريم (فيلم انيميشن، مستند و فيلم‌هاي تجربي و خلاق) اميدواريم در همه حوزه‌ها تاثيرگذار باشيم.
از نظر من يك فيلم بايد عادلانه و نگاه درستي به شخصيت داشته باشد. اگر از حوزه اخلاق و نگاه عادلانه عدول كند و يك سويه پيش برود با احترام به فيلمساز و سازندگان اثر، اين فيلم‌ها در حوزه انتخابيه و حوزه مشاوران ما قرار نمي‌گيرد.
محتواي جشنواره سينما حقيقت را وارد يك گنجه كرده و از آن حراست مي‌كنيم. اما لايه بيروني آن را مثل هر دبير و هر فستيوالي تغيير مي‌دهيم كه مي‌تواند جذابيت به وجود بياورد.