گروه مدرسه «اعتماد» به مناسبت روز معلم بررسي مي‌كند
الزام‌ها و تهديدهاي حرفه معلمي
گروه مدرسه| نظام آموزشي كشور در فراز و نشيب‌هاي خود تحولاتي داشته، كه اين تحولات در مقاطع مختلف مورد نقد يا تاييد صاحب نظران بوده، در نتيجه تغيير رويكردهاي تئوريك و سبك‌هاي مديريتي در دهه‌هاي گذشته، نقش و جايگاه معلم نيز دستخوش تحولاتي شده است. اما آنچه در همه اين تحولات به عنوان وجه اشتراك مورد توجه بوده محوريت معلم در نظام آموزشي كشور است به اين معنا كه سرنوشت نظام آموزشي ما بسته به ويژگي‌هاي معلمي و شرايط كاري معلمان دارد. هرچند سياست‌هاي كلان با جابه‌جايي دولت‌ها چندان تغيير نمي‌كند اما در ابعاد خرد و رويكردهاي مديريتي و اجرايي تفاوت‌هايي ايجاد مي‌شود كه مي‌تواند برخي امور را در مجراي واقعي خود قرار دهد. اين تفاوت‌ها را مي‌توان در دولت هفتم و هشتم با دولت نهم و دهم و در حال حاضر با دولت تدبير واميد كه در ميانه راه چهار سال خود است به روشني ديد. صرف نظر از موارد ديگر آنچه بايد در اين تغييرات مورد توجه قرار گيرد جايگاه و نقش و شرايط حرفه معلمي يا به عبارتي الزامات و تهديدات معلمي است چرا كه اگر از معلماني برخوردار باشيم كه داراي ويژگي‌هاي مثبت ايفاي نقش معلمي باشند و شرايط كاري مناسبي براي چنين معلماني در ابعاد مختلف مهيا باشد به دستاوردهاي نظام آموزشي مي‌توان اميدوار بود؛ دستاوردهايي كه سرنوشت كشور را رقم خواهد زد. براي تحقق اين منظور نظام تربيت معلم در كشورهاي توسعه يافته جايگاه ويژهاي دارد و برنامه‌ريزان و سياست‌گذاران تلاش دارند معلماني در تراز شايسته‌اي كه اهداف مورد نظر آموزشي را محقق سازند تربيت كنند. جذب، تربيت و نگهداري و ارتقاي نيروي انساني در آموزش و پرورش بايد همواره مورد توجه جدي قرار گيرد و گزينش دانشجو معلمان نيازمند تجديد نظر جدي است تا افرادي مستعد و علاقه‌مند به حرفه معلمي جذب شده و تحت آموزش‌هاي حرفه‌اي براي ايفاي نقش معلمي آماده شوند. ايجاد دانشگاه فرهنگيان با ارتقاي مراكز تربيت معلم به دانشگاه مي‌تواند نويدبخش اين مهم باشد تا در سايه رويكردهاي حرفه‌اي‌تر، معلماني تربيت شوند كه ضمن برخورداري از ويژگي‌هاي معلمي بتوانند با كسب مهارت‌هاي خاص اين حرفه تحولي را در كيفيت نيروي انساني در آموزش و پرورش رقم بزنند. از طرفي بستر و شرايط ايفاي نقش معلمي نيز بايد مهيا باشد تا معلمي كه براي اين حرفه تربيت شده بتواند نقش خود را ايفا كند؛ بستري كه در ابعاد اقتصادي، امنيتي، سياسي و فرهنگي تامين‌كننده رفاه، امنيت، آزادي و منزلت و جايگاه مناسب براي معلمان باشد. به همين منظور و در آستانه روز معلم در گفت‌وگويي با چند تن از معلمان به بحث و بررسي پيرامون الزامات حرفه معلمي و شرايط ايفاي نقش معلمان و تهديداتي كه اين حرفه با آن مواجه است پرداختيم. اميد مي‌رود با توجه ويژه به ابعاد حرفه معلمي در آينده شاهد تحولات كيفي در مديريت منابع انساني آموزش و پرورش باشيم.
منتقدان آموزش و پرورش وقتي انگشت بر موضوع نيروي انساني مي‌گذارند به پايين بودن كيفيت اين نيرو هشدار مي‌دهند. اين هشدار بيشتر متوجه ويژگي‌هايي است كه معلمان بايد براي اين حرفه داشته باشند در حالي كه معيارهاي گزينش معلم و شرايط كاري و تهديداتي كه اين حرفه با آن مواجه است به‌شدت به جايگاه اين حرفه آسيب رسانده است. يكي از اين آسيب‌ها اين است كه علاقه معلمان به اين شغل كاهش يافته و از طرفي اكثر كساني كه جذب معلمي مي‌شوند استعداد لازم براي شغل معلمي را ندارند به همين منظور از معلمان حاضرين در ميزگرد خواستيم تا پيرامون علاقه و استعداد معلمي به عنوان دو ويژگي موثر در حرفه معلمي نظرات خود را ارايه دهند.
زهرا رحمت كه از معلمان باسابقه مقطع متوسطه است معتقد است به دليل اينكه حرفه معلمي نيازمند روابط گسترده انساني است و در فرآيند آموزشي هم ورودي و هم خروجي آن انسان است، اگر كسي بدون علاقه به اين حرفه بپردازد به طور حتم دستاوردي نخواهد داشت و شايد به همين دليل است كه امروزه به دليل كاهش علاقه شغل معلمان در بعد كيفي از سطح مطلوبي برخوردار نيستيم. ايشان مي‌گويد: تحقيقات انجام شده نشان مي‌دهد معلماني كه به كار معلمي علاقه دارند و به آن عشق مي‌ورزند بانشاط و پويا بوده و در حرفه خود بسيار موفق هستند. خانم رحمت همچنين معتقد است بايد كساني جذب معلمي شوند كه از هوش و استعداد بالايي برخوردار باشند تا بتوانند مهارت‌ها و فنون معلمي را بياموزند و آن را در كلاس درس به كار گيرند. ايشان مي‌گويد: متاسفانه در سال‌هاي اخير به‌شدت علاقه معلمان كاهش يافته و كساني جذب معلمي مي‌شوند كه از استعداد لازم براي اين شغل برخوردار نيستند. خانم رحمت مي‌افزايد: من خودم با علاقه وارد معلمي نشدم اما به مرور به اين شغل علاقه‌مند شدم به طوري كه علاقه من موجب شده كلاس‌هاي پويا و بانشاطي داشته باشم كه هيجان كلاس‌ها من و دانش‌آموزان را به وجد مي‌آورد. خديجه اصغري كه سابقه تدريس در مقاطع متوسطه و ابتدايي را دارد مي‌گويد: من ازتجربه خودم بگويم هرچند بنده مي‌توانستم با توجه به رتبه مناسبم در كنكور رشته‌هاي ديگري را انتخاب كنم به دليل علاقه زيادي كه از دوره نوجواني به شغل معلمي داشتم رشته دبيري را به عنوان اولويت خود برگزيدم و تا زماني كه اين علاقه پايدار بود علاوه بر اينكه در كار تدريس موفق بودم از اشتغال به معلمي نيز لذت مي‌بردم اما وقتي به اجبار تغيير مقطع داده شدم به‌شدت علاقه من به معلمي آسيب ديد و از اين آسيب هم من و هم دانش‌آموزان متضرر شديم. لذا تجربه من مي‌گويد بدون علاقه كار معلمي معنايي نخواهد داشت. ايشان افزود: متاسفانه اكثر معلمان به دلايل مختلف به ويژه اقتصادي نسبت به شغل خود بي‌علاقه شدند در حالي كه ممكن است با علاقه اين شغل را انتخاب كرده باشند. خانم اصغري درمورد ضرورت برخورداري از استعداد مناسب در حرفه معلمي نيز معتقد است اگر معلمي حداقل از متوسط استعداد برخوردار نباشد به درد معلمي نمي‌خورد. وي نظام گزينش و تربيت معلم را مورد انتقاد قرار مي‌دهد و معتقد است معيارهاي گزينشي و شيوه‌هاي تربيتي چندان معلمان توانمندي را وارد سيستم آموزشي ما نمي‌كند و اين نظام نيازمند تجديدنظر جدي و اساسي است.
رضا مرادي كه هم سابقه مديريت و هم سابقه تدريس را در كارنامه خود دارد همچون خانم اصغري و رحمت علاقه را شرط اصلي حرفه معلمي مي‌داند و مي‌گويد خودش نيز به خاطر علاقه به معلمي از بسياري از موقعيت‌هاي شغلي با شرايط اقتصادي مناسب صرف نظر كرده و اين شغل را انتخاب كرده است. ايشان تاكيد مي‌كند كه اگر دوباره به گذشته برگردد باز هم معلمي را انتخاب خواهد كرد. اما در زمينه استعداد نظر كاملا متفاوتي از آنها دارد. ايشان معتقد است استعداد امري گنگ و مبهم است و اصطلاحي استعماري است لذانمي توان از آن به عنوان شاخص قابل اتكايي نام برد. او مي‌گويد: به نظر من هركسي جذب معلمي شود به شرط آنكه مهارت‌هاي معلمي را به خوبي فراگيرد مي‌تواند معلم موفقي باشد.
در بخش دوم ميزگرد با اشاره به اينكه در حرفه معلمي توانمندي روحي و رواني معلمان از اهميت و جايگاه ويژهاي برخوردار است حاضران را به اين نكته متوجه كرديم كه در سال‌هاي اخير ميزان خشونت در مدارس چه از طرف دانش‌آموزان و چه از سوي معلمان افزايش يافته است كه نشان از كاهش توان روحي و رواني معلمان دارد. از معلمان حاضر در اين ميز گرد خواستيم نظرشان را پيرامون توانمندي روحي و رواني و جايگاه آن در حرفه معلمي ابراز دارند.
رضا مرادي كه از اعضاي شوراي نويسنگان سايت سخن معلم است معتقد است اعتماد به نفس به عنوان يكي از بارزترين ويژگي‌هاي رواني، لازمه موفقيت در اين حرفه است چرا كه مديريت كلاس كار بسيار دشواري است و بدون برخورداري از اعتماد به نفس يك معلم نمي‌تواند در تدريس و اداره كلاس موفق باشد. خانم اصغري كه 25 سال سابقه تدريس در مقاطع متوسطه و ابتدايي را دارد، مي‌گويد: يك معلم بايد صبور و دلسوز باشد و با صداقت و صراحت ضمن نقد‌پذيري تحمل خود را بالا ببرد كه لازمه برخورداري از اين ويژگي‌ها داشتن روحيه و روان بسيار قوي است. خانم رحمت كه 21 سال سابقه تدريس در رشته تاريخ و در مقطع متوسطه را در كارنامه خود به ثبت رسانده و به‌شدت به كار تدريس و رشته خود علاقه دارد با اشاره به تجربيات خود مي‌گويد: اگر يك معلم بخواهد پويا و پرتحرك در كلاس درس در تعامل با دانش‌آموزان به تدريس بپردازد بايد از توان روحي و رواني بالايي برخوردار باشد؛ ضرورتي كه متاسفانه بيشتر معلمان ما از آن بهره چنداني ندارند.
در بخش بعدي اين ميزگرد پس از اينكه به مهم‌ترين ويژگي‌هاي حرفه معلمي پرداختيم و اين الزامات را با حاضران در نشست به بحث گذاشتيم بر ويژگي ديگري از شغل معلمي يعني مهارت‌ها و فنون اين حرفه متمركز شديم و از معلمان حاضر در اين نشست خواستيم پيرامون اينكه آيا معلمي نيازمند مهارت خاصي است و چه مهارت‌هايي لازمه اين حرفه است نظرات‌شان را ارايه دهند.
خديجه اصغري مهارت‌هاي شغلي معلم از قبيل مهارت‌هاي روانشناختي، روابط انساني و تدريس را از ضروريات اين حرفه مي‌داند. وي بر اين باور است كه بدون اين مهارت‌ها معلم حتي اگر به كارش خيلي هم علاقه‌مند باشد نمي‌تواند توفيقي به دست آورد. خانم زهرا رحمت نيز فن بيان، مديريت كلاس، مهارت‌هاي ارزشيابي و فنون تدريس را از جمله مهم‌ترين مهارت‌هاي معلمي برمي‌شمرد و تاكيد دارد كه اين فنون بايد با آموزش و تربيت معلمان آموخته شود و معلمان به جديدترين متدهاي آموزشي و فناوري‌هاي مربوطه مجهز شوند. رضا مرادي كه بيشتر ديدگاه محيط‌گرا دارد معتقد است اين مهارت‌هاست كه تعيين‌كننده موفقيت يك معلم است. او كه استعداد را امري مبهم و گنگ مي‌داند بر اين باور است هر كسي كه علاقه‌مند به شغل معلمي باشد با كسب مهارت‌هاي معلمي مي‌تواند معلم موفقي باشد.
در بخش پاياني اين ميزگرد به بعد ديگري از الزامات شغل معلمي يعني شرايط و بستر مناسب براي ايفاي نقش معلمي پرداختيم و معلمان حاضر در نشست با توجه به تجربه تدريس و مديريت در مدارس به اين پرسش پاسخ دادند كه چه شرايطي براي ايفاي موفق نقش معلمي ضرورت دارد همچنين از آنها خواستيم تا مهم‌ترين تهديدات حرفه معلمي را مورد اشاره قرار دهند.
رضا مرادي نگرش جامعه نسبت به معلم و برخورداري از جايگاه ويژه در جامعه را مهم‌ترين شرايط و بستر حرفه معلمي مي‌داند و تاكيد دارد كه تضمين شغلي و امنيت حرفه‌اي در ابعاد مختلف به ويژه بعد اقتصادي از ابتدايي‌ترين شرايطي است كه بايد براي معلمان مهيا شود. مشاركت معلمان در تصميم‌گيري و تصميم‌سازي، تشويق آنها به تشكيل نهادهاي صنفي را از ديگر اقدامات زمينه‌ساز براي پويايي معلمان مي‌داند.
ايشان جدايي نيروهاي صف از ستاد و عدم تعامل اين دو بخش را كه منجر به شكاف نيروي انساني در آموزش و پرورش شده است و تمركزگرايي را بزرگ‌ترين تهديد براي حرفه معلمي دانسته و نسبت به استمرار اين شرايط ابراز نگراني مي‌كند. خانم رحمت مي‌گويد وقتي حقوق و مزاياي يك معلم پاسخگوي ابتدايي‌ترين نيازهاي او نيست ديگر نمي‌شود از ساير تهديدها سخن گفت. به نظر من ابتدايي‌ترين شرط كاري يك معلم تامين نيازهاي معيشتي اوست. ايشان فضاي آزاد كه تضمين‌كننده خلاقيت و پويايي دانش‌آموزان است را از مهم‌ترين بسترهاي حرفه معلمي مي‌داند. خانم اصغري با تاكيد بر تناسب نيروي انساني به ويژه در رشته و تخصص مربوطه، نامناسب بودن محتواي آموزشي را بزرگ‌ترين تهديد نظام آموزشي و حرفه معلمي دانسته و مي‌گويد محتواي آموزشي بايد پاسخگوي نيازهاي زندگي فردي و اجتماعي دانش‌آموزان باشد تا درس و مدرسه جذابيت بيشتري پيدا كند.