سلطان عمان درگذشت
قابوس؛ بي‌طرفي در گرداب حوادث
شهاب شهسواري
سلطان عمان، قابوس بن سعيد آل سعيد، بامداد روز شنبه در گذشت. دولتمردي كه از او به عنوان يكي از ستون‌هاي ديپلماسي و بي‌طرفي در منطقه پرتلاطم خاورميانه ياد مي‌شد و نزديك به 50 سال يك تنه بر عمان حكمراني كرده بود. بلافاصله بعد از مرگ سلطان قابوس، مقام‌هاي ارشد دربار عمان با باز كردن پاكت وصيت او در برابر دوربين‌ها، نام سلطان جديد را اعلام كردند. به گفته ناظران تا پيش از گشودن اين نامه هر چند گمانه‌زني‌هايي در مورد نامزدهاي جانشيني سلطان عمان وجود داشت اما كسي از هويت جانشين خبر نداشت. هيثم بن طارق، وزير فرهنگ و ميراث فرهنگي عمان از روز گذشته به عنوان سلطان جديد اين كشور انتخاب شد. او وعده داده كه ميراث سلطان قابوس در بي‌طرفي سياست خارجي و رشد اقتصادي كشور را ادامه دهد. گفته مي‌شد، سلطان عمان كه از 5 سال پيش به دليل ابتلا به سرطان به صورت مستمر تحت درمان قرار داشت به گزارش رسانه‌ها در وضعيت وخيم سلامتي قرار داشت اما دربار عمان هيچ دليل رسمي براي درگذشت او اعلام نكرده است. خبرها در مورد درگذشت سلطان عمان در يك ماه گذشته و بعد از بازگشت او از آخرين سفر درماني به بلژيك تا حدي جدي شد كه وزراي خارجه جمهوري اسلامي ايران و هندوستان و بلافاصله دبيركل اتحاديه عرب براي احوال‌پرسي از او و نشان دادن همبستگي با سلطنت عمان در شرايط سخت به مسقط سفر كردند.
محمدجواد ظريف، وزير امورخارجه در واكنش به خبر درگذشت سلطان عمان با انتشار بيانيه‌اي ضمن تسليت درگذشت او به جانشينش تبريك گفت. ظريف نوشت:«فوت اعلي‌حضرت سلطان قابوس بن سعيد، رحمت‌الله، خسارتي براي منطقه است اما اميد به حكمايي مثل اوست. ما اين مصيبت را به همسايه عزيز خود عمان تسليت مي‌گوييم. جانشيني اعلي‌حضرت هيثم بن طارق را به ايشان تبريك مي‌گوييم و اميدواريم روابط ما در دوران سلطنت ايشان مثل سابق باشد و آينده از گذشته الهام بگيرد.» دومينيك راب، وزير خارجه بريتانيا هم با انتشار پيامي درگذشت سلطان عمان را تسليت گفت و نوشت:«از شنيدن خبر درگذشت اعلي‌حضرت سلطان قابوس بن سعيد آل سعيد متاثر شدم. او بسيار مورد احترام بود و بسيار براي گسترش صلح و ثبات در عمان و بقيه منطقه تلاش مي‌كرد.» مقام‌هاي ارشد بين‌المللي از جمله عمران خان نخست‌وزير پاكستان، اشرف غني، رييس‌جمهور افغانستان، مولود چاوش اوغلو، وزير خارجه تركيه و بسياري ديگر از سياستمداران بين‌المللي، درگذشت سلطان عمان را تسليت گفتند.
سلطان بي‌طرف
نيويورك تايمز در مورد حكمراني سلطان قابوس مي‌نويسد:«در منطقه‌اي كه در گرداب فرقه‌گرايي، اختلافات سياسي و دخالت‌هاي خارجي سرگردان است، سلطان قابوس با لحن آرام و قامت كوچكش، سياست خارجي مستقل و عدم تعهد را در پيش گرفت. او به يك رهبر بي‌همتاي منطقه‌اي تبديل شد كه با همه قدرت‌هايي كه از يكديگر نفرت داشتند، رابطه سياسي داشت، از ايران و اسراييل و امريكا گرفته تا عربستان سعودي و حوثي‌هاي يمن.» اين روابط مستقل و بي‌طرفانه تا جايي پيش رفت كه در محافل ديپلماتيك از عمان با عنوان سوييس خاورميانه ياد مي‌شد. عمان يكي از 3 كشور عربي بود كه بعد از توافقنامه صلح ميان مصر و اسراييل روابط خود را قاهره قطع نكرد. سال 1991 سلطان قابوس در حمايت از روند سازش خاورميانه، اسحاق رابين، نخست‌وزير وقت رژيم اشغالگر سرزمين فلسطين را به عمان دعوت كرد. هر چند سلطان قابوس به ارتش امريكا اجازه داد تا از پايگاه‌هاي اين كشور براي اجراي عمليات طبس براي آزادسازي ديپلمات‌هاي امريكايي عليه ايران استفاده شود، همزمان توازن را در روابطش با تهران حفظ كرد تا جايي كه 30 سال بعد، مسقط به محلي براي ميانجي‌گري و وساطت ميان تهران و واشنگتن در پرونده هسته‌اي تبديل شد.
البته اين رويكرد مستقل سلطان قابوس از سوي همه مورد استقبال قرار نمي‌گرفت. همان اندازه كه نقش او در ايجاد يك پل ارتباطي ميان تهران و واشنگتن براي مذاكرات محرمانه‌اي كه نهايتا به برجام منتهي شد بارز بود، پذيرش سفر بنيامين نتانياهو نخست‌وزير رژيم اشغالگر سرزمين فلسطين به مسقط و ديدار با او از سوي بسياري مورد انتقاد قرار گرفت. بريتانيايي‌ها از او به دليل عدم موضع‌گيري در مورد توقيف كشتي استنا ايمپرو در تنگه هرمز ناخرسند شدند و سعودي‌ها و اماراتي‌ها از عدم موضع‌گيري‌اش در مورد جنگ در يمن و محاصره قطر. بل ترو، خبرنگار روزنامه اينديپندنت مي‌نويسد:«جايگاه عمان به عنوان يك ميانجي بي‌طرف منطقه‌اي كم‌كم در حال تبديل شدن به يك مشكل براي عمان تبديل مي‌شد... بعد از توقيف يك نفتكش با پرچم بريتانيا، مقام‌هاي بريتانيايي به سلطان عمان التماس مي‌كردند كه اين اقدام را نقض حاكميت كشور تلقي كند اما از اين كار خودداري كرد.» اين خبرنگار در ادامه ضمن تكرار ادعاي توقيف كشتي استنا ايمپرو در آب‌هاي عمان تاكيد مي‌كند:«برخي از مردم عمان معتقد بودند كه سلطان اين كشور حاكميت بر تنگه هرمز را كاملا به ايران واگذار كرده است.» خبرنگار پايگاه اينديپندنت در ادامه با اشاره به درگيري‌هاي يمن هم مي‌نويسد: «همزمان با اوج‌گيري درگيري‌ها در شرق يمن به نظر مي‌رسيد كه عمان عملا بي‌طرفي در اين جنگ را كنار گذاشته و با حمايت از سران قبايل استان مهره در حال رويارويي غيرمستقيم با امارات متحده عربي است.»
چالش‌هاي سلطان هيثم
سينزيا بيانكو، پژوهشگر شوراي اروپايي روابط خارجي
در مورد انتخاب جانشين سلطان قابوس مي‌نويسد:«خانواده سلطنتي عمان به سرعت در تعيين جانشين او عمل كردند چراكه در چنين شرايطي نشان دادن اتحاد داخلي به جهان خارج به ويژه در شرايطي كه نگراني‌هاي زيادي در مورد دخالت خارجي در فرآيند انتخاب جانشين به ويژه از سوي همسايگاني چون عربستان سعودي و امارات متحده عربي وجود داشت از اهميت بالايي برخوردار بود.» اين پژوهشگر مسائل خليج فارس مي‌نويسد: «هيثم بن طارق از جمله كساني بود كه همواره به عنوان جانشين سلطان قابوس از او ياد مي‌شد. او شخصيتي آرام و غرق در فرهنگ است. در دانشگاه آكسفورد تحصيل كرده و روابط نزديكي با خانواده سلطنتي بريتانيا دارد با اين حال بر خلاف ديگر نامزدهايي كه براي جانشيني سلطان مطرح بودند هيچ سابقه نظامي ندارد. فقدان سابقه نظامي، خود يك پيام در مورد انتخاب اوست. در عين حال اينكه به جاي دو نامزد مطرح جوان‌تر، انتخاب نامزد سالخورده‌تر و باتجربه‌تر، پيام استمرار سياست حاكم در عمان را در خود پنهان دارد و به نظر مي‌رسد كه تحت سلطنت او هم سياست خارجي او به ويژه در مقابل ايران و عربستان سعودي، تغيير چنداني نكند.» بيانكو در مورد سوابق سلطان جديد عمان مي‌نويسد: «هيثم بن طارق سال‌ها بود كه در مقام وزير فرهنگ و ميراث فرهنگي عمان فعاليت مي‌كرد. پيش از اين مقام او از جمله مديران ارشد وزارت خارجه بود و بارها هم در مقام وزير ارشد، مديريت جلسات كابينه را بر عهده داشت. در نتيجه مي‌توان تصور كرد كه از آگاهي بالايي در مورد سياست داخلي و پيچيدگي‌هاي دربار برخوردار باشد.» اين پژوهشگر در عين حال مسير پيش روي سلطان هيثم را پرچالش ارزيابي و تاكيد مي‌كند كه او در شرايطي به قدرت رسيده كه وضعيت اقتصادي عمان به دليل بدهي‌هاي خارجي چندان مناسب نيست. پژوهشگر شوراي اروپايي روابط خارجي در پايان با يادآوري سرنوشت يوسف بن علوي، وزير خارجه كهنه‌كار عمان كه روزگاري در شورش ظفار از جمله رهبران جنگ داخلي عليه سلطان قابوس بود، مي‌نويسد:«[سلطان هيثم] مي‌تواند با رويكرد هوشمندانه و يك استراتژي هوشمندانه سياسي جلوي تصور نمادين حق قدرت در ميان اصلي‌ترين قبايل و گروه‌هاي سياسي اجتماعي عمان را بگيرد. سلطان قابوس به اين دليل مشهور بود كه همواره رقباي خودش را مي‌بخشيد و به قدرت بازمي‌گرداند شايد بارزترين نمونه‌اش، يوسف بن علوي، وزير خارجه‌اي باشد كه روزگاري از رهبران شورش‌هاي ظفار عليه او بود.»
پدر عمان مدرن
هر چند حاكميت نيم قرنه سلطان قابوس كه از كودتايي با پشتيباني بريتانيا عليه پدرش سلطان تيمور آغاز شد و به يك حكومت كاملا انحصاري تبديل شد از لحاظ آزادي‌هاي سياسي، رسانه‌ها و احزاب همواره مورد انتقاد قرار گرفته است اما عملكرد او در مقام سلطان به دليل تلاش‌هايش براي توسعه عمان همواره مورد تجليل مردم اين كشور قرار گرفته است. سلطان قابوس در دو دهه اخير تلاش كرد تا اندكي فضاي سياسي اين كشور را باز كند و اجازه برگزاري انتخابات محلي و شوراها در اين كشور را صادر كرد. با اين حال او هنگام مرگ يك تنه مقام سلطنت، نخست‌وزيري و فرماندهي كل قوا را در اختيار داشت. زماني كه قابوس 29 ساله حكومت را در اختيار گرفت، عمان در جنگ داخلي با جدايي‌طلبان تحت حمايت رژيم كمونيست يمن جنوبي قرار داشت. در مجموع 10 كيلومتر راه شوسه، دو مدرسه ابتدايي، دو دبيرستان و دو بيمارستان كوچك در سراسر اين كشور وجود داشت كه آنها هم توسط امريكايي‌ها اداره مي‌شدند. سلطان قابوس توانست با استفاده از درآمدهاي نفتي و كمك‌هاي خارجي به سرعت اقتصاد كشور را توسعه دهد و درآمد سرانه مردم عمان را به شكل روزافزوني افزايش دهد. به رغم وجود محدوديت‌هاي سياسي گسترده در عمان، بخش عمده‌اي از محبوبيت سلطان عمان ناشي از موفقيت او در توسعه اقتصادي عمان بود.