فتح كليد نصرت و تغيير

بغداد، نامي پارسي با تركيب بغ به معناي «خدا» و «داد»، در نزديكي تيسفون، پايتخت ساسانيان، گويي يادآور اين شهر بود. تيسفون در بين‎النهرين تنها ميراث‎دار تمدن‎هاي ايراني و انيراني (غيرايراني) نبود، بلكه موجد فرهنگ و تمدن ايرانشهري شد؛ فرهنگ و تمدني كه پس از اسلام هم در سنت ايرانشهري ماندگار ماند. حال عباسيان كه با سياه‎جامگان خراساني به خلافت رسيده بودند، بغداد را جايگزين شام، مركز خلافت اسلامي پيشين، كردند. بغداد برخلاف شام نه ميراث‎دار امپراتوري روم كه مرده‎ريگ تمدن ايراني را به ميراث برده بود. خلافت عباسي اگرچه به مدد خراسانيان پادار شده بود، اما همواره از جانب شرق سرزمين‏‎هاي اسلامي تهديد مي‎شد. در يكي از اين تهديدها هارون‎الرشيد مجبور شد به خراسان لشكركشي كند و دور از بغداد جان دهد. با آن‎كه بغداد بيشتر به دوره خلافت هارون و افسانه‎هاي آن روزگار شناخته مي‎شود، اما جسم خليفه شهر هزار و يك شب در سرزمين توس به خاك سپرده شد. در روزگار همين خليفه بود كه وزير به جايگاهي دست يافت كه در سنت ايرانشهري وجود داشت و برمكيان نماد وزارت در خلافت اسلامي شدند. اين سنت در زمان مامون، پسرش، نيز ادامه يافت و با نهضت ترجمه در اين روزگار بغداد به مركز فرهنگ و تمدن تبديل شد. با اين همه، با آن‎كه خلافت عباسي پس از مامون قرن‎ها پادار ماند، اما آغاز افتادنش در سراشيبي بود. در سرزمين‎هاي شرقي حاكمان بالاستقلال سر بر آوردند كه برخي از آنان بغداد را تهديد مي‎كردند. يعقوب ليث صفاري يكي از اين حاكمان بود. او كه به احياي زبان پارسي در ديوان حكومت خود همت گماشت، در پي فتح بغداد برآمد. اگر زماني هارون‎الرشيد براي دفع حمزه خارجي رو به خراسان نهاده بود، حال مردي از سيستان عزم بغداد كرده بود. يعقوب چندباري براي فتح بغداد خيز برداشت، اما به خدعه خليفه و به تقدير روزگار ناكام ماند. نهايت، مغلوب مرگ شد. حدود شصت سال پس از يعقوب ليث، آرزوي او توسط اميري ديگر از حاكمان بالاستقلال ايراني تحقق يافت. آل بويه كه بنا بر بعضي روايات، تبارشان به بهرام گور مي‎رسيد، توانستند بغداد را به تسخير خود درآورند. سه برادر، علي، حسن و احمد كه از ديلمان برخاسته بودند، برخلاف ديگر اميران نه به مذهب اهل سنت كه پيرو شيعه زيدي بودند. احمد در سال 334 ه. ق در زمان خلافت المستكفي بالله بر بغداد مسلط شد. احمد با وجود تفاوت مذهب به جاي برانداختن خلافت عباسي، به تقويت مذهب شيعه در مركز خلافت اقدام كرد. چه اين اقدام مي‎توانست آنان را درگير جنگ فرقه‎اي سازد . احمد و برادرانش پذيراي لقب از سوي خليفه شدند. احمد به معزالدوله ملقب شد كه با توجه به خواري عباسيان توسط او لقبي كنايه‎آميز و طنزگونه بود. معزالدوله در بغداد مراسم عزاداري خامس آل عبا را برگزار كرد. شيعيان از آزادي اجتماع برخوردار شدند و محله كرخ بغداد در اين دوره ايجاد شد. از اين زمان شيعيان در مركز خلافت عباسي هويتي مستقل يافتند. فتح بغداد توسط آل بويه برهه‎اي جديد در تاريخ شيعه و خلافت اسلامي گشود. شيعيان ديگر قابل انكار نبودند و با وجود قرباني‎شدن‌شان در دوره‎هايي اما نيرويي مهم در بغداد بودند. بسياري از فقيهان و محدثان شيعه از بغداد سر برآوردند. فتح بغداد از اين پس كليد نصرت و تغيير شد. هلاكو با فتح بغداد خلافت عباسي را برانداخت، شاه‌عباس صفوي با فتح اين شهر دست بالاي خود را به عثماني‎ها نشان داد و بريتانيا با فتح بغداد در جنگ جهاني اول پايان خلافت عثماني را اعلام كرد.