سينا قنبرپور
همه چيز اين روزها ردي از شيوع كرونا بر خود دارد. حتي آب تا آنجا كه رضا اردكانيان وزير نيرو مي‌گويد: «در برخي استان‌ها در مقايسه با مدت مشابه سال قبل تا 30درصد افزايش مصرف آب داشته‌ايم.» كرونا كه اين روزها موفق شده رويدادهاي مختلف را به تعطيلي بكشاند، ثمراتي هم داشته است از جمله آنكه برخي افتتاح‌ها و جلسه‌ها به صورت ويديوكنفرانس انجام شده و از سفر و صرف وقت براي آن به مقدار قابل توجهي كاسته است. شايد همين وضع موجب شد در اين روزها وقت مصاحبه با وزير نيرو دست دهد، زيرا او نيز به جاي سفر به 8 استان، 13 اسفند در دفترش نشست و طرح‌هاي آب و برق را افتتاح كرد و از صرفه‌جويي در اين زمان فرصتي به ما در روزنامه اعتماد رسيد. بحث با اردكانيان درباره آب و ساختار آن به ويژه با توجه به سابقه اجرايي او در اين حوزه و كسوت استادي دانشگاه از مقوله‌هاي روزمره دور مي‌شود. به همين دليل آنچه پيش‌رو داريد بخشي از گفت‌وگو با اوست كه 2 موضوع مهم امسال يعني «سيلاب» و «كرونا» را شامل مي‌شود. سيل ابتداي سال در گلستان، فارس، لرستان، خوزستان و سيستان و بلوچستان چه درس‌هايي براي وزارت نيرو به عنوان متولي اصلي مديريت منابع آب كشور داشته است؟ اين تحصيلكرده مهندسي عمران كه دكترايش را از دانشگاه مك مستر كانادا در زمينه مديريت منابع آب گرفته، مي‌گويد: «عمر اطلاعات هيدرولوژي در ايران نهايتا به كمتر از 100 سال مي‌رسد پس هميشه احتمال وقوع شرايط مختلف وجود خواهد داشت. اما شنيده‌ام كه كار هيات گزارش ملي سيلاب تمام شده و اين گزارش به رييس‌جمهور تحويل شده است و ما هم منتظريم تا اين گزارش كه گفته مي‌شود بالغ بر 8هزارصفحه است را بخوانيم.»
اين روزها شايعه‌ها نسبت به اخبار واقعي پيشتازي مي‌كنند. از آن جمله اين است كه مي‌گويند ويروس كرونا به سبب نوع ساختارش و داشتن چربي در خود مي‌تواند آب را هم آلوده كند.
بر كسي پوشيده نيست كه آب نقش مهمي در حفظ بهداشت و مقابله با شيوع بيماري‌هاي واگيردار دارد. اين موضوع امتحان خودش را هم در ادوار مختلف پس داده است. كار ما به عنوان وزارت نيرو از اين حيث در يك پيوستگي و نزديكي تام با سازمان بهداشت كشور كه در قالب وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي فعال است، دارد. قبل از هر چيز براي جلوگيري از بيماري، حالا چه ويروس كرونا كه امروز گرفتار آن هستيم يا ويروس يا بيماري ديگري، خود آب بايد سالم و بهداشتي باشد. اين وظيفه ماست كه توسط سامانه‌هاي تصفيه‌خانه آب آن را انجام بدهيم. وقتي موضوع شيوع كرونا مطرح شد، دستورالعمل‌هاي ويژه‌اي خاص ضدعفوني‌كردن تجهيزات و سازه‌ها مثل تصفيه‌خانه‌هاي آبفا صادر شد و به تبع آن كنترل‌ها شدت گرفت و همچنان به صورت سختگيرانه‌اي در حال انجام است. تنها مساله‌اي كه با آن مواجه شده‌ايم و طبيعي هم هست، افزايش مصرف آب است. هم با توصيه‌هايي كه براي شستن مكرر دست‌ها مطرح شده و هم ساير تجهيزاتي كه در معرض استفاده هستند، مصرف آب افزايش پيدا كرده و در برخي از استان‌ها به نسبت مدت مشابه سال قبل افزايش 30درصدي داشته‌ايم.
و اين افزايش مصرف آب چه تبعاتي دارد؟
بايد به نكته‌اي اشاره كنم و آن اينكه همزمان با شيوع كرونا بارش‌هايي و به تبع آن سيلاب داشته‌ايم. بروز سيلاب به صورت طبيعي روي كدورت خروجي تصفيه‌خانه‌ها تاثير مي‌گذارد. به چه معنا؟ به اين معنا كه تصفيه‌خانه‌ها براي كار خود و تحويل آب سالم و بهداشتي يك ظرفيتي دارند و براي پذيرش كدورت نيز يك ظرفيتي دارند. وقتي كدورت آب از يك حدي بالاتر مي‌رود حتي اگر به لحاظ سلامت خطري نداشته باشد، روي طعم و كيفيت اثر مي‌گذارد؛ لذا زمان‌هاي كوتاهي تصفيه‌خانه را از مدار خارج مي‌كنند تا كدورت آب كاهش پيدا كند. اين خارج‌كردن تصفيه‌خانه موجب افت فشار هم مي‌شود و به صورت پراكنده در روزهاي اخير ممكن است در بعضي نقاط معدود از كشورها با كاهش افت فشار يا قطعي موقت مواجه شوند. اما به لحاظ تامين آب هيچ مشكلي نداشته‌ايم. وضعيت مخازن خوب است، بارش‌ها خوب بوده است. اصلا از اين بابت مشكلي نيست. اما نكته‌اي كه جنابعالي اشاره كرديد كه آيا اين ويروس از اين طريق مي‌تواند منتقل شود يا آب را آلوده كند بايد بگويم وقتي اين بحث مطرح شد، بيشتر توجه‌مان را معطوف به تصفيه‌خانه‌هاي فاضلاب كرديم و خواستيم كه دستورالعمل‌هاي مراقبتي موجود با شدت بيشتري نظارت بشود. تيم‌هايي از اين حيث تجهيز شدند و كنترل‌هايي هم مشترك با وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي انجام مي‌شود. تا به حال بحمدالله مشكلي به ما گزارش نشده است. اما ما آمادگي كامل داريم. حتي با توجه به اينكه به روزهاي تعطيلات نوروزي نزديك مي‌شويم ما نيروهاي‌مان را به حال آماده‌باش درآورده‌ايم. الان هم تيم‌هاي ما آماده‌باش و مشغول به كار هستند ولي براي تعطيلات نوروزي بيشتر تدارك ديده‌ايم. در عين حال ما گوش به زنگ دستورات و تاكيدات ستاد مقابله با كرونا و همين‌طور واحدهاي پراكنده در سطح كشور كه در امر بهداشت فعال هستند، هستيم.
سال ٩٨ سال سيل بود؛ ارزيابي‌تان چيست و با توجه به برآوردهاي كلان، دو سال ٩٨ و ٩٧ را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟
با توجه به دانش اندك موجود در برابر رفتار طبيعت، تمامي برخوردها و اطلاعات موجود، احتمالاتي است و در مورد رفتار طبيعت هيچگاه نمي‌توان به صورت 100 درصدي اعلام نظر كرد. بررسي‌ها و مطالعات در اين خصوص براساس داده‌ها و اطلاعات موجود صورت مي‌گيرد كه عمر اين اطلاعات هيدرولوژي در ايران نهايتا به كمتر از 100 سال مي‌رسد پس هميشه احتمال وقوع شرايط مختلف وجود خواهد داشت. با اين حال لازم است تغييرات اقليمي در دهه‌هاي اخير را نيز مد نظر قرار داد. با توجه به تمام موارد فوق بايد عنوان كرد كه احتمال تكرار اين سيلاب‌ها و حتي بزرگ‌تر از آن، هميشه وجود خواهد داشت. با اين وصف مي‌خواهم بر جمله‌اي تاكيد كنم: «هيچ‌وقت يك بحران خوب را از دست ندهيد» زيرا مهم تبديل تهديد به فرصت است. هميشه بحران‌ها مي‌توانند در دو زمينه زير فرصت مناسبي ايجاد كنند. يكي استفاده از تجارب در جهت تدوين درس‌آموخته‌ها و ديگري استفاده از موقعيت بحران ايجاد شده در جهت اعمال سياست‌هاي بهبود (بازسازي، قانونگذاري،هشدار و...)
خوشبختانه آقاي رييس‌جمهور هم «هيات ويژه گزارش ملي سيلاب‌ها» را تعيين كردند كه شنيده‌ام گزارش نهايي كارشان در پاسخ به سوالات رييس‌جمهور را 6 بهمن به ايشان ارايه كرده‌اند و گزارش نهايي كارگروه‌هاي اين هيات نيز آماده شده كه گفته مي‌شود در قريب به 8 هزار صفحه گزارش منتشر مي‌شود. يعني كار مهمي براي ثبت درس‌آموخته‌ها و در پيش گرفتن اصلاحات انجام شده است. با اين حال «گزارش ملي سيلاب‌ها» هنوز منتشر نشده و بنابراين ما در جريان درس‌آموخته‌هاي آن نيستيم، اما براي خود وزارت نيرو سيلاب‌هاي 98 درس‌آموخته‌هايي داشت:
اول؛ مديريت ريسك سيلاب لازم است نه مقابله با سيلاب: در زمان‌هاي بسيار قديم انسان با سيلاب همزيستي داشت و پس از آن به مقابله با سيلاب پرداخت و رويكرد نوين مديريت ريسك سيلاب يا مديريت سازگاري با ريسك سيلاب است.
دوم؛ نياز به وجود ساختاري براي هماهنگي بين سازمان‌ها، ارگان‌ها و وزارتخانه‌هاي ذي‌مدخل خوشبختانه درون خود وزارت نيرو به جهت وجود نظامنامه سيلاب كه خود از يافته‌هاي سيلاب‌هاي قبلي بود هماهنگي‌ها نسبتا مناسب انجام مي‌شود. تفاوت را مي‌شد در مواجهه با سيل سيستان و بلوچستان در ماه‌هاي گذشته در مقايسه با سيلاب‌هاي اوايل 98 ديد.
سوم؛ نياز به مطالعات جامع خطرپذيري سيل: منظور مطالعات پهنه‌بندي صرف نيست ما نياز داريم كه با توجه به آسيب‌پذيري‌ها و ريسك‌هاي موجود مناطق را از جهت ريسك و خطرپذيري سيل پهنه‌بندي كنيم.
چهارم؛ نياز به فرهنگ‌سازي و آگاهي‌رساني عمومي بيشتر در خصوص ريسك‌هاي سيلاب؛ مردم خطر سيلاب‌ها را عملا جدي نگرفته بودند. حتي در لرستان به قرار اطلاع با حضور در منزل هم بعضا به هشدارها توجه كافي نمي‌كردند. اين خودش يكي از همان ضرورت‌هاي توسعه‌بخش اجتماعي در مديريت منابع آب و از جمله سيلاب است. آموزش و اطلاع‌رساني را بايد دايم ادامه داد و نگذاشت سيلاب‌هاي 98 فراموش شوند.
پنجم؛ نياز به پياده‌سازي بيمه سيلاب با توجه به نتايج مطالعات خطرپذيري سيل در مناطق مختلف. خوشبختانه هيات ويژه گزارش ملي سيلاب‌ها هم يك كارگروه ويژه بيمه داشته كه حتما از نتايج كارشان استفاده مي‌كنيم.
ششم؛ نياز به وجود يك مرجع يكپارچه و متمركز در خصوص پيش‌بيني بارش و البته رواناب (سيلاب).
هفتم؛ پيش‌بيني هواشناسي در خصوص سيلاب بايد با مشخصات مربوط به هدف (پيش‌بيني سيلاب) انجام شود. در اين خصوص چند مورد نياز است كه متاسفانه در پيش‌بيني‌ها و هشدارهاي سازمان هواشناسي نيست:
- زمان پيش‌هشدار: اين مورد به خصوص در نحوه عملكرد مخازن سدها بسيار تاثيرگذار است.
- پيش‌بيني‌ها نيازمند اطلاعات كمي است نه صرفا كيفي
- با پيش‌بيني‌هاي كمي بارش لازم است مدل‌هاي تبديل آنها به رواناب نيز وجود داشته باشد تا بتوان هشدار سيل داد.
من در اين بخش هم بهبود را احساس مي‌كنم. صراحت لازم در بيانيه‌هاي سازمان هواشناسي بيشتر شده و اين نتيجه سيلاب‌هاي 98 و درس‌آموزي از آنهاست.
و چه درس‌هاي ديگري از سيلاب‌هاي سال 98 گرفته‌ايد كه مي‌توانيد به آنها اشاره كنيد؟
ايجاد و تقويت سازوكارهاي لازم براي آزادسازي و رفع تصرفات حريم و بستر رودخانه‌ها. ما نسبت به گذشته با موانع كمتري براي رفع تصرفات در حريم رودخانه‌ها مواجه هستيم. سيلاب‌هاي 98 عظمت پديده سيل و اهميت توجه به آن را نشان داد.
ديگر اصلاح نظام مهندسي ساخت و ساز در اراضي سيلابدشت رودخانه‌هاي مهم كشور با رويكرد افزايش تاب‌آوري. علاوه بر اين دو مورد كه مي‌تواند ظرفيت‌سازي مناسبي پس از يك بحران سيل ايجاد كند، با مديريت صحيح ريسك سيلاب همچنين مي‌توان از فوايد آن به خصوص در زمينه خدمات اكوسيستمي استفاده كرد. زمان سيلاب، همه حواس‌ها به بحران است و كسي آمادگي شنيدن خواص مثبت سيلاب را ندارد. الان مي‌شود با صراحت بيشتري گفت، سيلاب‌دشت‌ها اراضي حاصلخيزي براي كشاورزي و كالاها و خدمات گوناگوني از جمله ذخيره طبيعي سيل براي جامعه فراهم مي‌آورند. سيلاب‌ها در موقعيت‌هايي كه امكان ذخيره وجود داشته باشد، منابع آب شيرين آتي را تامين مي‌كند. توليد انرژي برقابي از جمله موارد ديگر فوايد و فرصت‌هاي سيلاب است. آبگيري تالاب‌ها و درياچه‌ها نيز باعث افزايش خدمات اكوسيستمي خواهد شد. حفظ پيوستگي جريان‌هاي سيل و حمل رسوبات، زيستگاه‌ها را حفظ كرده و نيز حفاظت موفولوژيكي دلتاها و تالاب‌ها را انجام مي‌دهد. اما براي بهره‌مندي از فوايد سيلاب، بايد كارهاي سازه‌اي و غيرسازه‌اي مناسبي براي كاستن از خسارات آن كرده باشيد و بعد از فوايدش بهره‌مند شويد.
با توجه به دانش اندك موجود در برابر رفتار طبيعت، تمامي برخوردها و اطلاعات موجود، احتمالاتي است و در مورد رفتار طبيعت هيچگاه نمي‌توان به صورت 100 درصدي اعلام نظر كرد. بررسي‌ها و مطالعات در اين خصوص براساس داده‌ها و اطلاعات موجود صورت مي‌گيرد كه عمر اين اطلاعات هيدرولوژي در ايران نهايتا به كمتر از 100 سال مي‌رسد پس هميشه احتمال وقوع شرايط مختلف وجود خواهد داشت.