علي‌اكبر صالحي، رييس سازمان انرژي اتمي در گفت‌وگو با «اعتماد» مطرح كرد
گزينه‌هاي پيش روي ايران بازنگري در اجراي پروتكل الحاقي و «ان‌پي‌تي»
سارا معصومي
توافق هسته‌اي ايران با 1+4 در حالتي از توازن معكوس قرار دارد. بازماندگان در اين توافق (روسيه، چين، بريتانيا، آلمان و فرانسه) نتوانسته‌اند از پس تحريم‌هاي ايالات متحده امريكا برآيند و رابطه تجاري هركدام از آنها با ايران به حداقلي‌ترين رقم رسيده است. ايران نيز به اجراي محدوديت‌ها در برنامه هسته‌اي پايان داده و با تبديل كردن گام پنجم در رفع محدوديت‌هاي اجرايي هسته‌اي عملا ديگر به سقف‌هاي فني هسته‌اي تعيين شده در توافق پايبند نيست. سه كشور اروپايي حاضر در برجام مكانيسم حل و فصل اختلاف در توافق را علي‌رغم بي‌ميلي روسيه و چين به كار انداخته‌اند اما فعلا همه‌چيز در حد حرف باقي مانده و به گفته جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا اين وضعيت دچار تمديد نامحدود شده است. در اين ميان گزارش‌هاي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي دور شدن ايران از سقف‌هاي تعيين شده در توافق هسته‌اي مصوب سال 2015 ميلادي را منعكس مي‌كند و در حالي كه ايران همچنان به شكل داوطلبانه پروتكل الحاقي را مضاف بر ساير تعهدات هسته‌اي مرسوم اجرا مي‌كند اما فشارها بر آژانس بين‌المللي انرژي اتمي براي پرونده‌سازي جديد عليه ايران ادامه دارد. در حالي كه ايران مي‌گويد هرزمان طرف مقابل به تعهدات خود در برجام بازگردد تهران نيز گام‌هاي معكوس برجامي را به عقب بازمي‌گرداند اما بسياري از كارشناسان فني معتقد هستند كه با توجه به دانش‌محور بودن اقدام‌هاي ايران، گام‌هايي كه اين كشور در مسير تحقيق و توسعه و راه‌اندازي نسل‌هاي جديد سانتريفيوژ برمي‌دارد عملا ماهيت بازگشت‌پذير ندارند. در حالي كه قطار فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران بدون توقف به مسير خود ادامه مي‌دهد، علي‌اكبر صالحي، رييس‌سازمان انرژي اتمي و معاون رييس‌جمهور در گفت‌وگو با «اعتماد» بر در نظر گرفتن نيازهاي فني كشور در اين مقطع در تعيين نقشه راه فعاليت‌هاي هسته‌اي كشورمان تاكيد مي‌كند. صالحي در گفت‌وگوي كوتاه كه با توجه به شرايط كشور غيرحضوري انجام شد تاكيد مي‌كند كه علي‌رغم برجام بسياري از فعاليت‌هاي تحقيقاتي همچنان ادامه داشته است.
با گام پنجم كاهش تعهدات برجامي ايران عملا تمام محدوديت‌هاي هسته‌اي ما برداشته شدند. در حال حاضر وضعيت برنامه هسته‌اي ايران و سير صعودي آن چگونه است؟
انجام فعاليت‌هاي هسته‌اي و نيز تحقيق و توسعه در زمينه چرخه سوخت هسته‌اي به‌ويژه تبديل و غني‌سازي اورانيوم (شامل توليد و ذخيره‌سازي) بدون هر محدوديتي در حال انجام است. كار روي ساخت تعدادي از مجتمع‌هاي سوخت رآكتورهاي اراك و رآكتورهاي قدرت در حال انجام است.
مراحل ساخت رآكتور تحقيقاتي آب‌سنگين اراك (طراحي جديد) در همكاري با طرف‌هاي خارجي و تجهيزات مربوطه در حال پيشرفت است. ساخت تعدادي از تجهيزات و قطعات رآكتور با استفاده از توان شركت‌هاي داخلي در حال انجام است.
مراحل ساخت دو رآكتور قدرت هسته‌اي جديد با كمك روسيه در بوشهر در حال اجرا است. توليد و ذخيره‌سازي آب‌سنگين بدون هيچ محدوديتي در حال انجام است.
چه دورنمايي براي تقويت فعاليت‌هاي هسته‌اي با در نظر گرفتن حساسيت‌هاي طرف‌هاي باقي مانده در برجام در نظر داريد؟ آيا بناي سازمان انرژي اتمي بازگرداندن كميت برنامه هسته‌اي به پيش از حصول توافق هسته‌اي ميان ايران و 1+5 وقت است؟
علي‌رغم برجام، بسياري از فعاليت‌هاي تحقيقاتي همچنان ادامه داشته است. (مانند تحقيقات بر روي ماشين‌هاي سانتريفيوژ با كيفيت و كارايي بالا) . در حال حاضر و پس از برداشتن گام‌هاي كاهش تعهدات، بر اساس نيازهاي صنعت هسته‌اي، تركيبي منطقي از ارتقاي كيفيت و افزايش كميت موردنظر است. مثال‌هايي از توجه به كيفيت و كميت فعاليت‌هاي هسته‌اي عبارتند از معرفي و استفاده از ماشين‌هاي سانتريفيوژ جديد و در كنار آن، افزايش ماشين‌هاي در حال كار از نوع قديمي (به‌طوري كه ميزان توليد و ذخيره اورانيوم غني‌شده در حال حاضر به اندازه قبل از برجام است)، ارتقاي طراحي و بهينه‌سازي رآكتور اراك و توسعه توان توليد برق از نيروگاه‌هاي هسته‌اي (شروع مراحل ساخت واحدهاي 2 و 3 بوشهر).
بايد توجه داشت، تامين سوخت رآكتورهاي بوشهر تا چندين سال بر عهده روسيه است و تامين سوخت بارگذاري اوليه رآكتور اراك بر عهده چين است. سوخت رآكتور تهران نيز تا چند سال تامين است. لذا نياز واقعي و عملي موجود، تقويت فعاليت‌هاي تحقيقاتي و رفع موانع در مسير توسعه همه‌جانبه فعاليت‌هاي هسته‌اي است. در اين چارچوب، زمينه‌سازي جهت تامين مواد اوليه موردنياز، داراي اهميت اساسي براي هرگونه توسعه همه‌جانبه فعاليت‌هاي هسته‌اي در كشور است (مانند تامين كيك‌زرد از منابع داخلي و خارجي).
وضع موجود را تا چه زماني ادامه خواهيم داد؟در شرايطي كه ايران سطح برنامه هسته‌اي را در مرحله‌اي نگه دارد كه چندان طرف مقابل در برجام را به خطر نيندازد عملا 1+4 هم به تعهدات برجامي بازنمي گردد. گام‌هاي بعدي مورد نياز جهت مجبور نمودن طرف‌هاي مقابل به انجام تعهدات برجام را چگونه برنامه‌ريزي كرديد؟
از نظر سازمان محدوديت‌هاي برجامي مانع انجام فعاليت‌هاي اصلي هسته‌اي نشده است، ضمن اينكه همكاري با روسيه، چين و كشورهاي اروپايي در برخي زمينه‌هاي تعيين‌شده در حال اجرا است. محدوديت‌هاي تجاري، علمي، فني و سياسي ناشي از فشارهاي امريكا، به‌طور كلي بر گستره وسيعي از فعاليت بخش‌هاي مختلف در كشور، تاثير گذاشته است و لذا پاسخ به بدعهدي طرف‌هاي مقابل مي‌تواند فراتر از چارچوب تعهدات برجام تصور شود.
گام‌هاي پنج‌گانه تاكنون بيشتر ناظر بر فعاليت‌هاي فني بوده است و با ادامه كاهش تعهدات، مي‌توان به جنبه‌هاي حقوقي نيز از قبيل بازنگري در اجراي پروتكل الحاقي و نيز NPT پرداخت. البته شايد اينگونه گام‌ها نه‌تنها در جهت كسب نتايج عملي و پيشبرد فعاليت‌هاي هسته‌اي كشورمان موثر نباشد (و در واقع به‌طور معكوس منجر به كاهش همكاري‌هاي موجود و تشديد جوسازي‌هاي بين‌المللي عليه كشورمان مي‌گردند)، بلكه تضمين‌كننده بازگشت طرف‌هاي مقابل به اجراي تعهدات برجام نيز نخواهند بود. به عنوان راهبردي ديگر، كشور مي‌تواند ضمن توقف گام‌هاي بعدي و پايبندي كامل به سياست اقتصاد مقاومتي (كه در هر رويكرد اتخاذ شده، لازم‌الاجرا است)، پيگير مطالبه منطقي و قانوني رعايت تعهدات برجامي طرف‌هاي مقابل از طريق تدابير سياسي (رايزني‌هاي ديپلماتيك رسمي و همچنين فعاليت در صحنه ديپلماسي عمومي)، حقوقي و بين‌المللي شود. احتمال موفقيت رويكرد اخير بيشتر به‌نظر مي‌رسد.در هر صورت، تصميم‌گيري نهايي در زمينه كاهش بيشتر تعهدات، خروج از توافق برجام يا ساير اقدامات بر عهده هيات نظارت بر برجام است.
در حال حاضر وضعيت بازرسي‌ها و نظارت‌ها بعد از گام‌هاي كاهش تعهدات چگونه است؟ آيا درخواست‌هاي جديد بازرسي آژانس از مكان‌هاي بيشتر مطرح است و پاسخ ايران به اين درخواست‌ها چيست؟
بعد از گام‌هاي كاهش تعهدات، وضعيت بازرسي‌ها كاهش محسوسي نداشته است، زيرا نخواسته‌ايم اقدامات مزبور جنبه حقوقي يا پادماني به خود بگيرد. با وجود حجم بالاي بازرسي‌هاي آژانس در كشورمان، اين موضوع مورد اعتراض اصلي نبوده است. البته برخي موارد بازرسي از دانشگاه‌ها و مراكز تحقيقاتي از نظر فني مورد بحث دو طرف قرار داشته است. همچنين، موضوع اتهامات و ادعاهاي مطرح‌شده از جانب رژيم صهيونيستي كه آژانس آن را پيگيري مي‌كند مورد اعتراض شديد كشور قرار دارد، زيرا آژانس از اين طريق نقش نظارتي مستقل خود را زير سوال برده و بر اساس پايه‌هاي حقوقي عمل نمي‌كند بلكه جنبه‌هاي سياسي قضيه را مدنظر قرار داده است كه در اين خصوص سخنگوي محترم سازمان و نماينده دايم كشورمان در آژانس پاسخ منطقي و مستدل را دادند. آژانس نبايد ابزار مكمل براي سرويس‌هاي جاسوسي كشورها باشد و بخواهد از طريق راستي‌آزمايي اينگونه اطلاعات، بر اقدامات جاسوسي كه ناقض حقوق حاكميتي ساير كشورها و حقوق حاكم بر روابط بين‌الملل است، صحه بگذارد.
اراده سياسي جانشين يوكيا آمانو براي باقي ماندن در زمين بازي فني در گزارش‌دهي فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟ برخي از منابع از تاثيرپذيري او از فشارهاي امريكا در اين زمينه خبر مي‌دهند.
اين موضوع قابل توجه است كه ادعاها و اتهامات اسراييل پس از آمانو مورد توجه آژانس قرار گرفته است. با اين وجود براي قضاوت دقيق‌تر، به زمان بيشتري نياز است.
انعكاس كاهش تعهدات برجامي ايران در گزارش‌هاي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بر وضعيت پرونده ايران در شوراي حكام آژانس تاثيرگذار خواهد بود و مي‌تواند به بهانه‌اي براي فشارهاي بيشتر امريكا بر اين نهاد فني هم تبديل شود. چه برنامه‌اي براي كاستن از هزينه اين مساله داريم؟
تعهدات ايران بر طبق موافقتنامه پادمان و پروتكل الحاقي توسط شوراي حكام آژانس مورد بررسي و تصميم‌گيري قرار مي‌گيرد. اما آژانس نقشي در خصوص اجراي ساير تعهدات برجام ندارد و تصميم‌گيري در خصوص نقض تعهدات برجام و اقدامات قابل پيگيري بعدي، تنها بر عهده اعضاي برجام و كميسيون مشترك برجام است.
برخي از منتقدان دولت مي‌گويند گام‌هاي فني برداشته شده از سوي ايران محافظه‌كارانه و سياسي بود و به گونه‌اي طراحي شد كه طرف مقابل را چندان به آب و تاب نيندازد. پاسخ سازمان به اين انتقاد چيست؟
صبر يك‌ساله ايران راهبردي، يك جنبه سياسي و اولين گام محسوب مي‌شد. گام‌هاي بعدي در مرحله نخست بر اساس نيازهاي فني واقعي و البته با در نظر گرفتن برخي جنبه‌هاي سياسي اتخاذ شدند.
در مطالب حرفه‌اي كارشناسان بين‌المللي در حوزه فني گفته مي‌شود كه گام‌هاي معكوس برجامي ايران بازگشت‌پذير نيستند و به خصوص در حوزه تحقيق و توسعه نمي‌توان ايران را حتي در صورت مصالحه كامل تهران و 1+4 به عقب بازگرداند.
در خصوص فعاليت‌هاي تحقيقاتي، آشكار است كه نتايج تحقيقات به‌طور معمول مستندسازي و حفظ مي‌شود و برخلاف تاسيسات و تجهيزات، قابل جمع‌آوري و پاكسازي نيست. البته فراموش نشود كه تحريم‌هاي اقتصادي زيان‌هاي جبران‌ناپذيري بر كشور وارد كرده است.
تا چه اندازه نگران باز شدن مجدد پرونده PMD (ابعاد احتمالا نظامي برنامه هسته‌اي) در آژانس هستيد؟
با توجه به منطق حقوقي- فني در مذاكرات با آژانس بعيد است چنان اتفاقي بيفتد. گسترش تفاهم در زمينه‌هاي مختلف براي هر دو طرف سودمند و منجر به افزايش اعتماد متقابل آژانس مي‌شود. اسراييل ودولت فعلی امريكا كه همواره مخالف شكل‌گيري برجام بوده‌اند، بعد از برجام به شكل‌هاي مختلف درصدد از بين بردن برجام و نيز باز كردن مجدد پرونده ساختگي بسته شده بوده‌اند كه البته به لحاظ حقوقي چنين امري غيرقابل تصور است.
امكان توافق امريكا با كشورهاي خليج‌فارس در زمينه ارايه سوخت هسته‌اي در قبال انصراف از غني‌سازي اورانيوم را تا چه اندازه مي‌دانيد؟ مي‌دانيم كه عربستان سرسختانه به دنبال اين مساله است.
چنين توافقي منطبق بر سياست‌گذاري‌هاي داخلي امريكا و محتمل است. اساسا امريكا طي چند دهه گذشته بر اساس مدل موافقتنامه‌اي، موسوم به موافقتنامه 123 با كشورهاي متعامل عمل كرده است (به‌جز يك مورد استثنايي كه مربوط به كشور هند است.) در هر‌حال، كشور به‌دقت تحولات موضوعات هسته‌اي در عرصه بين‌المللي را رصد مي‌كند.
آژانس نبايد ابزار مكمل براي سرويس‌هاي جاسوسي كشورها باشد
امروز نياز واقعي و عملي موجود كشور، تقويت فعاليت‌هاي تحقيقاتي هسته‌اي است
نتايج تحقيقات هسته‌اي ايران قابل جمع‌آوري و پاكسازي نيست
اسراييل ودولت فعلی امريكا كه همواره مخالف شكل‌گيري برجام بوده‌اند، بعد از برجام به شكل‌هاي مختلف درصدد از بين بردن برجام و نيز باز كردن مجدد پرونده ساختگي بسته شده بوده‌اند كه البته به لحاظ حقوقي چنين امري غيرقابل تصور است.