كرونا و تنش نفتي روسيه و عربستان
نسترن تربتي
ماجرا با شيوع ويروس كرونا و خانه‌نشيني ۳ ميليارد نفر در جهان آغاز شد. همين امر به افت تقاضاي نفت و پايين آمدن شديد قيمت آن منجر شد كه در
30 سال گذشته بي‌سابقه بوده و قيمت نفت را تا مرز 22 دلار در هر بشكه كاهش داد. كاهش قيمت نفت به‌خصوص براي كشورهاي نفتي كه گردش چرخ‌هاي اقتصادي‌شان، به آن وابسته است، بسيار دردناك خواهد بود. اما كاهش قيمت نفت براي عربستان كه به تنهايي يك‌سوم توليد اوپك را برعهده دارد، مي‌تواند سبب بروز بحران‌هاي مضاعفي شود، چراكه در سايه شيوع كرونا و تعطيلي موسم حج، عملا بخش مهمي از درآمدهاي اين كشور از دست رفته تلقي مي‌شود. اين امر موجب تضعيف ساختار اين كشور براي پيشبرد برنامه «سعودي ويژن» 2030 (برنامه‌اي براي كاهش وابستگي نفتي و تنوع بخشي به اقتصاد) خواهد شد. رياض به درآمد سرشار نفتي نياز دارد و افت قيمت نفت بزرگ‌ترين ضربه به استراتژي كلان اقتصادي عربستان به شمار مي‌رود. از اين رو عربستان تلاش‌هاي زيادي براي افزايش قيمت نفت در بازار دارد.
اوپك و تاثيراتش بر بازار نفت
در اوپك توليد و قيمت‌گذاري نفت بايد با توافق اعضا باشد. اوپك براي تاثيرگذاري بر قيمت نفت نياز به دراختيار گرفتن نبض عرضه در بازار دارد، از اين رو با مساله مناقشه برانگيزي روبه‌رو است؛ سياست‌هاي نفتي اتخاذ شده كشورهاي غير عضو. كشورهاي عضو اوپك به رهبري روسيه در سال 2016 توافق كردند حجم توليد خود را پايين نگه دارند. اين سياست نفتي درنهايت باعث افزايش قيمت نفت شد. همكاري اوپك پلاس تا پيش از شيوع كرونا و كاهش شديد قيمت نفت ادامه داشت تا اينكه عربستان براي كنترل و مديريت بازار نفت پيشنهاد كاهش بيشتر توليد نفت را داد كه با رد اين پيشنهاد توسط روسيه همراه بود. بهانه روسيه، افزايش عرضه نفت شيل توسط امريكا و كانادا بود كه سبب تضعيف بازار نفت و كاهش سهم روسيه در بازار مي‌شود. جنگ نفتي رياض و مسكو كه به دليل ترك ميز مذاكره توسط روسيه بود نه فقط مي‌توانست منجر به برهم زدن ائتلافي تحت عنوان «اوپك پلاس» شود بلكه به مدت 31 روز در مسيري خلاف استراتژي اوپك از سوي رياض نيز پيش رفت. نتيجه نشست ششم مارس، نمايانگر ترجيح منافع ملي بر منافع نهادي و بين‌المللي از سوي عربستان و روسيه بود؛ مسكو زير بار تصميم جمعي نرفت تا از فرصت تحريم نفت ايران بيشترين بهره را در بازار ببرد و رياض هم با استراتژي افزايش عرضه و كاهش قيمت نفت خود سعي در اتخاذ سياستي گرفت كه جايي براي نفت شيل امريكا باقي نمي‌گذاشت. در ادامه تقابل با سياست نفتي روسيه، عربستان در تاريخ 20 اسفند 98 به صورت يكجانبه اقدام به افزايش توليد نفت كرد و ميزان فروش خود در ماه فروردين را از ۹.۷ ميليون بشكه در روز به بالاي
۱۰ ميليون بشكه رساند. با اين كار توجه خريداران بين‌المللي خصوصا چين به عربستان جلب شد. با بالا گرفتن تنش نفتي بين روسيه و عربستان دامنه بحران به توليدكنندگان ديگر اعم از اعضاي اوپك و ساير توليدكنندگان از جمله شركت امريكايي فعال در صنعت شيل كشيده شد. نفت شيل كه به شيوه‌اي نامعمول از صخره‌هاي نفتي استخراج مي‌شود هزينه زيادي دارد كه با قيمت‌هاي زير 30 دلار مقرون به‌صرفه نيست. شيل به عنوان بزرگ‌ترين توليد‌كننده نفت در جهان با بحران جدي روبه‌رو شد. اما اين وضعيت براي رييس‌جمهوري كه با شعار «اول امريكا» رويكردي ناسيوناليستي را دنبال مي‌كند و به دنبال جلب حمايت از شركت‌هاي امريكايي است، خوشايند نبود. ترامپ سعي كرد با ميانجيگري ميان سران دو كشور روسيه و عربستان راهي براي كاهش تنش‌ها بيابد. درخواست ترامپ مبني بر كاهش توليد از سوي سعودي‌ها با استقبال روبه‌رو شد ولي از سوي روسيه با سردي مواجه گشت. شركت‌هاي نفتي امريكايي لابي‌اي را با كاخ سفيد راه‌اندازي كرده‌اند تا از هر وسيله لازم جهت كاهش توليد روسيه و عربستان استفاده كنند، از جمله تحريم‌هاي بيشتر عليه روسيه و افزايش تعرفه واردات نفت سعودي تا درنهايت عربستان را مجبور به برگزاري و شركت در نشست اضطراري كنند، اما روسيه قصد تحت فشار گذاشتن عربستان و امريكا را داشت تا بتواند از اين طريق امتيازاتي از امريكا براي كاهش توليد شيل بگيرد. مسكو در ميان اين تنش نفتي در تاريخ
12 فروردين 99 به سوي چاه‌هاي نفت سوريه واقع در استان حسكه رفت ولي با ممانعت نظاميان امريكا روبه‌رو شد. شايد يكي از دلايل سردي و بي‌تفاوتي پوتين در قبال درخواست ترامپ براي حل تنش نفتي بين عربستان و روسيه جهت نجات شيل همين محدوديت دسترسي روسيه به چاه‌هاي نفتي سوريه باشد. همان‌گونه كه امريكا از نفت كركوك عراق بهره مي‌برد روسيه نيز به دنبال تسلط براي نفت سوريه است.
پررنگ‌تر شدن رويارويي رياض و مسكو مي‌توانست گروه‌هايي را در درون خاورميانه با عربستان و امريكا وادار به تقابل سياسي و امنيتي كند تا به همكاري با روسيه سوق داده شوند، در اين صورت عربستان بيش از پيش تضعيف مي‌شد. شايد يكي از دلايل استقرار سامانه موشكي پاتريوت توسط امريكا در خاك عراق علاوه بر تامين امنيت پايگاه‌ها و سفارت خود، كشيدن چتري امنيتي روي چاه‌هاي نفت اين دو كشور باشد تا در صورت بروز حمله به تاسيسات نفتي آنها، امريكا بتواند از منافعي كه در خاك اين كشورها دارد دفاع كند. نكته قابل تامل ديگر اين است كه در بيشتر مواقع اين ميزان توليد نفت نيست كه مقدمات تنش را ايجاد مي‌كند بلكه قيمت آن است، زيرا افزايش توليد، توان سخت‌افزاري محدودي دارد. اغلب براي بازيگران هزينه‌بر است زيرا نياز به كاوش براي يافتن ميادين تازه و توسعه سكوهاي نفتي دارد. همچنين اين كار در كوتاه‌مدت ممكن نيست. ولي قيمت‌گذاري امري نرم‌افزاري و كوتاه‌مدت است. با كاهش قيمت مي‌توان بازار را به قبضه خود در آورد و رقبا را از ميدان به در كرد. عربستان با افزايش توليد همچنين كاهش قيمت موجب آشفتگي بازار نفت جهاني شد و موج آن تا امريكا رفت. بايد ديد بازنده اين تقابل نفتي كيست؟ آيا روسيه است؟ كشوري كه سهم بزرگي در توليد و صادرات صنايع نظامي دارد. همچنين يكي از بزرگ‌ترين صادر‌كنندگان گاز در جهان است و طي 5 سال گذشته بودجه‌اش را به شكل انقباضي تنظيم كرده تا 550 ميليارد دلار ذخيره ارزي را جمع‌آوري كند. به گفته مقامات اين كشور، روسيه مي‌تواند يك دهه نفت 25 تا 30 دلاري را تحمل كند. ولي عربستان توان مقاومت بلندمدت را ندارد به‌خصوص آن‌كه مراسم حج را نيز از دست داده است.
توافق همچنان روي آب
در آخرين نشستي كه بين اعضاي اوپك و كشورهاي غيرعضو در تاريخ 22 فروردين صورت گرفت مكزيك و كشورهاي كوچك‌تر به دليل بي‌اعتنايي كه به سهم آنها در بازار شد با كاهش توليد نفت اعضا مخالفت كردند. اين كشورها خواستار آن شدند كه عربستان و روسيه سهم بيشتري در كاهش توليد و عرضه نفت داشته باشند به همين دليل اين نشست بي‌نتيجه ماند. همچنين در پي نشست G20 كه در روز جمعه 23 فروردين برگزار شد كانادا با كليات تثبيت قيمت‌ها موافقت كرد اما موضع مشخصي مبني بر كاهش سهم خود در حل بحران نفتي اتخاذ نكرد و اين نشست نيز همانند اوپك پلاس دستاوردي نداشت. مسلما تا بدين‌جا اين بازي اگرچه برنده مشخصي نداشته اما قطعا بازندگان زيادي خواهد داشت.