جامعه مدني و بحران كروناويروس
حسن اميدوار
انسان‌ها موجوداتي اجتماعي هستند كه در گروه‌ها بيشتر احساس امنيت مي‌كنند اما به نظر مي‌رسد ويروس كرونا اين ارتباطات روتين اجتماعي را به‌طور جدي مورد تهديد قرار داده و گروه‌هاي انساني را مجبور به ترك اجتماعات و كاهش اتصالات اجتماعي كرده است. اين بحران فراگير با تحميل وضعيت اضطراري به جوامع انساني شكنندگي اين جوامع را آشكار كرد و نشان داد آسيب‌هاي اين اپيدمي محدود به شوك‌هاي مرگ‌ومير و زيان‌هاي اقتصادي نيست بلكه بايد به ساير ابعاد اختلالات اجتماعي و سياسي نيز توجه داشت. شواهد نشان مي‌دهد كه همه‌گيري‌ها مي‌توانند عواقب اجتماعي و سياسي مهمي به همراه داشته باشند و به فرسايش ظرفيت‌هاي دولت، افزايش تنش‌ها، ايجاد درگيري در خانواده، بين شهروندان، شهرها، كشورها و ناآرامي‌ها و بي‌نظمي‌هاي وسيع شهري منجر شود. به نظر مي‌رسد همان‌طوركه اريك كلينبرگ جامعه‌شناس دانشگاه نيويورك مي‌گويد ما وارد دوره جديدي از درد اجتماعي شده‌ايم؛ از اين رو بايد به صورت جدي نگران پيامد‌هاي وسيع اختلالات اجتماعي، سياسي، اقتصادي و ساير آثار اين بحران همه‌گيري براي انجام اقدامات ترميمي و تقويتي باشيم.
يكي از سازمان‌هاي اجتماعي كه مي‌تواند در شرايط بحران كمك‌حال جامعه باشد، جامعه مدني سازمان‌يافته است. جامعه مدني سازمان‌يافته نوعي فناوري اجتماعي است كه به دنبال توسعه عقلانيت در جامعه و ايجاد تاثير اجتماعي است كه بتواند تغييراتي در جامعه ايجاد كند. اگر نگاهي به روند شكل‌گيري مفهوم جامعه مدني داشته باشيم در قرن 18 ايده جامعه مدني به عنوان يك حوزه عمل متمايز از دولت متولد شد، مونتسكيو عقيده داشت دو حوزه براي تفكيك وجود دارد «سياست از يك طرف و جامعه مدني از طرف ديگر».
دو توكوويل نيز جامعه مدني را محل تولد و وصال فضايل مدني، مانند مشاركت مي‌دانست و به تعبير او جامعه مدني به عنوان يك نهاد سياسي عمومي بايد اقدامات دولت را نظارت و رصد و بتواند آن را نقد كند. اما به نظر مي‌رسدجامعه مدني در ساختار نوين نيز به عنوان يك فضاي عمومي داراي جايگاه مهمي است و نقش واسطه‌اي بين حوزه فردي و دولت دارد كه قادر است بر تحولات اجتماعي تاثير گذارد. از آنجا كه جوامع هميشه در حال تغيير هستند، آنها با وقايع جهاني، مبارزات، پيشرفت‌هاي خلاقانه فناوري‌ها و اقتصادي شكل مي‌گيرند؛ از اين رو جامعه مدني امكان و روشي براي مشاركت موثر در اين فرآيند را فراهم مي‌كند. تجارب تاريخي اپيدمي‌ها نيز نشان مي‌دهد كه در زمان شيوع بيماري‌هاي همه‌گير، شهروندان كمتر به دولت‌ها اعتماد مي‌كنند و نسبت به ارايه اطلاعات موثق از سوي دولت شك و ترديد‌هايي حاصل مي‌شود و گاهي نيز پيام‌هاي متناقض دولت‌ها باعث سردرگمي و بدگماني مي‌شود. بنابراين ضروري است كه بخش دولت رويكردي جامع و جهاني در جهت كاهش تاثير بيماري همه‌گير كرونا اتخاذ كند كه شامل اقدامات اضطراري براي تامين بهداشت و درمان عمومي، شناسايي اثرات اقتصادي، مقابله با شايعات و اطلاعات نادرست و رسيدگي به افراد و گروه‌هاي آسيب‌پذير باشد و از طرف ديگر از پتانسيل‌هاي بي‌بديل جامعه مدني براي گردآوري افراد براي اقدام جمعي و بسيج جامعه با رعايت قانون استفاده شود. از آنجا كه همه ما مي‌توانيم در كاهش سرعت ويروس كرونا سهيم شويم، بهداشت عمومي تحت فشار سازمان‌هاي جامعه مدني مي‌تواند از طريق آموزش موثر مردم در مورد رعايت پروتكل‌هاي بهداشتي و اشتراك‌گذاري اطلاعات در رسانه‌هاي اجتماعي به شكل حياتي تقويت شود و همچنين با مطالبه پاسخگو بودن دولت خواستار افزايش شفافيت در مورد شيوع، درمان‌ها ي موفق، ارايه آمار ميزان مرگ‌ومير و ساير نتايج و پيامد‌هاي بيماري باشد.
جامعه مدني سازمان‌يافته نوعي فناوري اجتماعي است كه پاسخگويي اجتماعي را براي رفع نگراني‌ها و مطالبات مردم با شيوه‌هاي مسالمت‌آميز فراهم و تجويز مي‌كند. جامعه مدني با حفاظت از آزادي‌هاي فردي و جمعي، توانمندسازي جوامع را در نظر دارد زيرا سازمان‌هاي جامعه مدني به بخش‌هاي خاموش جامعه و به حاشيه رانده‌شدگان گوش مي‌دهد و به ارتقاي آگاهي اجتماعي كمك مي‌كند. همچنين جامعه مدني از تغييرات نيز حمايت مي‌كند. در ضمن بايد توجه داشت جامعه مدني در تلاش است تا سياست‌ها و استراتژي‌هاي جديدي را توسعه دهد، چون حكومت‌ها هزينه‌هاي سلامت انسان‌ها را در برابر سلامت اقتصادي مي‌سنجند ولي زماني مي‌توان يك سياست قابل اجرا تدوين كرد كه همه متغير‌ها در نظر گرفته شوند تا با فراهم‌كردن راهي براي مشاركت افراد در امور به تقويت سرمايه اجتماعي كمك كند تا از برخورد‌هاي خشونت‌آميز و مخرب بين مردم و حكومت اجتناب شود.
مدير گروه صلح انجمن جامعه‌شناسي ايران