روسيه تا كجا مي‌ايستد؟
حميدرضا عزيزي
با نزديك شدن به موعد پايان تحريم‌هاي تسليحاتي سازمان ملل عليه ايران، دولت امريكا تلاش‌هاي پيچيده و همه‌جانبه‌اي را براي تمديد اين تحريم‌ها و حفظ فشار بر ايران آغاز كرده است. وزارت خارجه امريكا همزمان با رايزني با متحدان اروپايي خود براي حمايت از تمديد تحريم‌هاي تسليحاتي ايران، در پي استفاده از ظرفيت توافق هسته‌اي ايران و 1+5 (برجام) در اين زمينه بوده است.
واشنگتن استدلال مي‌كند كه بر اساس قطعنامه 2231 شوراي امنيت سازمان ملل – كه به لغو قطعنامه‌هاي تحريمي عليه ايران انجاميد – ايالات متحده همچنان يكي از «مشاركت‌كنندگان» در برجام به شمار مي‌رود و به اين ترتيب، مي‌تواند با توسل به «مكانيزم ماشه»، تحريم‌ها را به صورت خودكار عليه جمهوري اسلامي ايران احيا كند. اين در حالي است كه دولت ترامپ در سال 2018 ضمن خروج از برجام، صراحتا به مشاركت خود در اين توافق پايان داد.
طرح اين استدلال از سوي امريكا و به‌طور كلي، دور جديد و پيچيده‌تر فشارهاي واشنگتن بر تهران، با واكنش طرف‌هاي باقيمانده در برجام مواجه شده است. در اين ميان، روسيه با شدت بيشتري از مواضع ايران حمايت و استدلال‌هاي امريكا را رد كرده است. در يكي از آخرين موارد، واسيلي نبنزيا، سفير روسيه در سازمان ملل روز 24 ارديبهشت گفت امريكا ديگر عضو برجام نيست و حق استفاده از مكانيزم ماشه را ندارد. وي همچنين تصريح كرد دليلي براي ادامه تحريم تسليحاتي ايران وجود ندارد. ميخاييل اوليانوف، نماينده روسيه در سازمان‌هاي بين‌المللي نيز تاكنون چند بار به انتقاد از رويكرد امريكا در قبال ايران، به ويژه موضوع برجام پرداخته است.
در تحليل دلايل مخالفت روسيه با رويكرد امريكا در قبال برجام، مي‌توان به موارد متعددي اشاره كرد؛ اما بدون ترديد، نگراني مسكو از فروپاشي كامل برجام و بازگشت خطر اشاعه هسته‌اي، در صدر اين موارد است. روسيه كه خود يك قدرت بزرگ هسته‌اي است، جلوگيري از فروپاشي نهادها و سازوكارهاي منع اشاعه سلاح‌هاي هسته‌اي را همواره به عنوان يك هدف مهم در سياست خارجي خود مورد توجه قرار داده است. نگراني روسيه اين است كه بازگشت تحريم‌ها به هر شكل و به ويژه فعال شدن مكانيزم ماشه، به خروج ايران نه تنها از برجام، بلكه همچنين از معاهده منع اشاعه هسته‌اي (ان. پي. تي) منجر شود. اين موضوع كه همواره به عنوان خط قرمز مسكو در موضوع هسته‌اي ايران مطرح شده، از ديد دولتمردان روس غير قابل قبول به شمار مي‌رود. نبنزيا در اظهارات اخير خود مستقيما به اين موضوع اشاره كرد و گفت: «بازگشت فوري تحريم‌ها يعني پايان قطعي برجام؛ يعني سرزده‌ترين بازرسي‌هاي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي از يك كشور متوقف مي‌شود. آيا چنين چيزي در جهت منافع امريكا است»؟
از سوي ديگر، روسيه نگران است كه بي‌اعتنايي امريكا به توافقات، نهادها و سازمان‌هاي بين‌المللي، به يك رويه در نظام بين‌الملل تبديل شود. در اين صورت، با توجه به اختلاف فاحش سطح قدرت ميان مسكو و واشنگتن، روسيه خود را در نبردي نابرابر و بدون قاعده و قانون در مقابل ايالات متحده خواهد يافت. امريكا تابستان گذشته از پيمان منع موشك‌هاي هسته‌اي ميان‌برد با روسيه خارج شد و اين احتمال وجود دارد كه پيمان كاهش تسليحات راهبردي تهاجمي، موسوم به «استارت» نيز كه اعتبارش در فوريه 2021 به پايان مي‌رسد، به دليل رويكرد تقابلي امريكا و عدم تمايل اين كشور به مذاكرات جديد، به سرنوشتي مشابه دچار شود. به اين ترتيب، مساله برجام براي روسيه فراتر از بحث ايران، بخشي از پازل حفظ اصول و رويه‌هاي بين‌المللي در مقابل حداكثرگرايي امريكا به شمار مي‌رود.
اين حقيقت كه روسيه خود بر سر طيفي از موضوعات، از حقوق بشر گرفته تا مسائل اوكراين، با تحريم‌هاي غرب مواجه است، مي‌تواند يكي ديگر از انگيزه‌هاي روسيه در حمايت از ايران باشد. به عبارت ديگر، مخالفت با اصل استفاده از تحريم به عنوان يك ابزار سياست خارجي، مساله‌اي است كه فراتر از بحث روابط با ايران، براي روسيه داراي اهميت است. از سوي ديگر، همكاري با اروپا براي حفظ برجام، از ديد دولتمردان روس به عنوان فرصتي براي ترميم روابط با اروپا – كه خود يكي از تحريم‌كنندگان روسيه است – نيز به شمار مي‌رود. در همين راستا، بايد اشاره كرد كه استقبال مسكو از «سازكار حمايت از تبادلات مالي» با ايران (اينستكس) كه توسط اروپا مطرح شده نيز تا حدي با اين اميد صورت مي‌گيرد كه توسعه اين سازوكار، بتواند فضاي مانور تازه‌اي در مقابل تحريم‌ها در اختيار خودِ روسيه قرار دهد.
در نهايت، طيفي از مسائل منطقه‌اي و دوجانبه نيز بر رويكرد كنوني مسكو در قبال ايران تأثيرگذار است. به نظر مي‌رسد يكي از نگراني‌هاي روسيه، احتمال تهاجمي شدن رفتار منطقه‌اي و به‌طور كلي سياست خارجي ايران در صورت فروپاشي برجام باشد. اين امر مي‌تواند روس‌ها را كه طي سال‌هاي اخير تلاش داشته‌اند ضمن برقراري روابط مساعد با همه كشورهاي خاورميانه، منافع ژئوپليتيكي و اقتصادي خود را در منطقه به حداكثر برسانند، با موجي جديد از منازعات غيرقابل كنترل منطقه‌اي مواجه سازد. از سوي ديگر، با توجه به حضور نظامي روسيه در دست‌كم دو منازعه فعال منطقه‌اي در خاورميانه و شمال آفريقا (سوريه و ليبي)، حفظ ايران به عنوان يك شريك منطقه‌اي همچنان از اهميت بالايي براي روسيه برخوردار است. گزارش‌هاي منتشره درباره استفاده روسيه از مسير ايران براي ارسال جنگنده به سوريه و سپس ليبي – در صورت صحت – مي‌تواند حتي شاهدي بر افزايش اين اهميت باشد. از همه مهم‌تر، با پايان تحريم‌هاي تسليحاتي، روسيه طبيعتا نخستين مقصدي خواهد بود كه ايران براي خريد تسليحات جديد به آن رجوع خواهد كرد.
به اين ترتيب، مي‌توان گفت حمايت روسيه از حفظ برجام و برخورداري ايران از مزاياي آن، ريشه در عواملي چندلايه و راهبردي دارد كه آن را از حمايت لفظي و محدود ديگر طرف‌هاي اين توافق متمايز مي‌كند. با اين حال، ميزان تأثيرگذاري واقعي روسيه بر اين موضوع از يك سو بستگي به ميزان همراهي ديگر طرف‌ها با امريكا و از سوي ديگر، بستگي به ميزان موفقيت امريكا در طرح استدلال حقوقي جديد خود دارد. مي‌توان انتظار داشت كه در صورت طرح قطعنامه‌اي جديد از سوي امريكا براي تمديد تحريم‌هاي تسليحاتي، مسكو از حق وتوي خود استفاده كند؛ اما در صورت پذيرفته شدن استدلال مشاركت امريكا در برجام و استفاده از مكانيزم ماشه – كه به معناي بي‌اثر شدن حق وتوي اعضاي دايم شوراي امنيت خواهد بود – اوضاع براي همه، از جمله روسيه بسيار پيچيده‌تر خواهد شد.