آيا دهلي نو كريدور شمال- جنوب را يكسره به چين مي‌بازد؟
جنگ دالان‌هاي راهبردي
شهاب شهسواري
خبرهايي كه از تهران مي‌رسد براي دهلي‌نو دلگرم كننده نيست. ايران ۱۷ تيرماه در غياب طرف هندي كه سال‌هاست براي آغاز پروژه راه‌آهن چابهار- زاهدان تعلل مي‌كند ريل‌گذاري اين مسير ترانزيتي مهم را آغاز كرد. پيشرفت گفت‌وگوها در مورد سند همكاري راهبردي ۲۵ ساله ايران و چين، خبر ديگري است كه هندي‌ها را نگران كرده است. مقام‌هاي دولتي در هند و ايران تاكيد مي‌كنند كه هيچ تغييري در اراده دو كشور براي همكاري‌هاي مشترك به وجود نيامده است اما دو سال تعلل هند براي از سرگيري سرمايه‌گذاري‌هايش در پروژه توسعه بندر چابهار، ترديدها را در مورد ادامه اين همكاري‌ها بيشتر كرده است. رسانه‌هاي هندي دايم از كنار گذاشته شدن هند از پروژه‌هاي مرتبط با توسعه بندر چابهار و كريدورتجاري چابهار به افغانستان و آسياي ميانه خبر مي‌دهند. انديشكده‌هاي هندي هشدار مي‌دهند كه پيروي كوركورانه دهلي نو از تحريم‌هاي ضدايراني امريكا باعث تمايل بيشتر ايران به چين شده است و مقام‌هاي حزب كنگره از دولت نارندرا مودي به دليل قرباني كردن فرصت‌هاي استراتژيك همكاري با ايران به خاطر واشنگتن انتقاد مي‌كنند.
فرصت بي‌نظير از دست رفته
هندوستان سال‌هاست كه منتظر فرصتي براي گسترش نفوذ خود در كشورهاي آسيايي است. اين تلاش همواره با ممانعت رقيب اقتصادي بزرگ‌تر هند يعني چين مواجه شده است. ابتكار يك جاده يك كمربند چين، تمام دالان‌هاي تجاري و كريدورهاي استراتژيك اطراف هند را تحت سلطه چيني‌ها در مي‌آورد. از بنگلادش، فيليپين، ميانمار و سريلانكا گرفته تا پاكستان و جمهوري‌هاي آسياي ميانه، همه كشورها يك به يك به پكن براي اجراي پروژه‌هاي بلندپروازانه تجاري و ترانزيت چراغ سبز مي‌دهند.
چشم اميد هندي‌ها تاكنون به بندر چابهار بود. ايران به دهلي نو فرصت داده‌بود تا از طريق سرمايه‌گذاري در اين تنها بندر اقيانوسي ايران، بتوانند به افغانستان، آسياي ميانه، قفقاز و روسيه دسترسي داشته‌باشند. براي ايران كريدور شمال- جنوب يك پروژه استراتژيك و بنياني براي توسعه روابط راهبردي با هندوستان محسوب مي‌شد. پروژه‌اي بسيار جذاب براي هندي‌ها كه مي‌توانستند از طريق آن رقيب سنتي خود در جنوب آسيا، پاكستان را دور بزنند و به بازارهاي افغانستان و آسياي ميانه برسند. پروژه‌اي كه سرمايه‌گذاري هند در آن سال ۲۰۱۶ در سفر نارندرا مودي، نخست‌وزير هندوستان به ايران نهايي شد. به گفته مانسوخ مانداويا، وزير دريانوردي هند استفاده از بندر چابهار مي‌تواند ۲۰ درصد از هزينه‌هاي حمل و نقل كالاي هند به كشورهاي مشترك‌المنافع در آسياي ميانه و قفقاز را كاهش دهد. بندر چابهار در جنوب شرقي ايران، مسيري مطمئن براي هندوستان است كه كالاهاي صادراتي خود را از اين طريق به افغانستان و آسياي ميانه صادر كند. اما دو سال بعد از امضاي اين توافق، با خروج امريكا از برجام و از سرگيري تحريم‌هاي امريكا، بهانه‌گيري هندي‌ها براي پيشبرد پروژه آغاز شد. ليو زونگ ئي، پژوهشگر موسسه مطالعات بين‌الملل شانگهاي مي‌گويد: «سال گذشته هندي‌ها خريد نفت خام از ايران را متوقف كردند چرا كه به نظر مي‌رسد آنها براي توسعه روابط با واشنگتن آمادگي دارند، روابط خود را با تهران قرباني كنند.»
انكار دهلي نو
به‌رغم انتشار خبر آغاز اجراي پروژه خط آهن چابهار- زاهدان بدون مشاركت طرف هندي، وزارت خارجه هند هرگونه تغيير در همكاري‌هاي دو كشور در موضوع بندر چابهار را رد كرده است. انوراگ سروياستاوا، سخنگوي وزارت خارجه هند در پاسخ به پرسش‌هاي خبرنگاران در مورد دليل خروج هند از اين پروژه تاكيد كرده است كه هند همچنان فعالانه در پروژه توسعه بندر چابهار مشاركت دارد. به گفته اين مقام هندي تاكنون ۸۲۰۰ كانتينر بار از طريق بندر چابهار از مبدا يا به مقصد هند جابه‌جا شده است. به گفته سخنگوي وزارت خارجه هند شركت ساخت راه‌آهن هند(IRCON) يك سال پيش پژوهش‌هاي امكان‌سنجي خود را تكميل كرده و طرف هندي «منتظر معرفي يك نماينده رسمي از طرف ايران براي نهايي كردن مشكلات فني و مالي است.» سفير هند در تهران هم در گفت‌وگويي با خبرگزاري تسنيم، قاطعانه بر ادامه همكاري‌هاي هند و ايران در پروژه توسعه بندر چابهار تاكيد كرده است و مي‌گويد، اجازه دخالت به امريكايي‌ها در اين پروژه داده نمي‌شود. گدام دارمندرا به تسنيم گفته است:«ما در حال كار روي چابهار و خريد تجهيزات و آماده‌سازي چابهار هستيم، ما به امريكايي‌ها گفته‌ايم كه حق دخالت درباره چابهار را ندارند.» گدام دارمندرا، عكسي از ديدار خود با سعيد رسولي، مدير عامل راه‌آهن جمهوري اسلامي ايران در توييتر منتشر كرد و خبر داد كه با مقام‌هاي وزارت راه و شهرسازي ايران در مورد ادامه همكاري‌هاي دوجانبه در راه‌آهن چابهار- زاهدان رايزني كرده است. دي‌جي نارايان، سخنگوي وزارت راه‌آهن هند، در پاسخ به پيگيري‌هاي پايگاه خبري اينترنشنال ريل‌وي ژورنال حاضر به پاسخ‌گويي نشده است. اما اس‌كي چادواري، سخنگوي شركت ساخت راه‌آهن هند(IRCON) به اين رسانه خبر داده است كه در سال‌هاي اخير تامين منابع مالي از سوي هند براي ساخت اين خط كليدي راه‌آهن متوقف شده‌اند.
انتقادهاي تند حزب كنگره
آبيشك مانو سينگوي، سخنگوي حزب كنگره هند با انتشار پيامي در واكنش به خبرها در مورد اخراج هند از پروژه خط آهن چابهار- زاهدان نوشت:«هند از توافق بندر چابهار اخراج شد. اين شيوه ديپلماسي مودي است كه بدون اينكه كاري بكند، تحسين مي‌شود، چيني‌ها بي سر و صدا كار كردند و توافق بهتري به دست آوردند. زيان بزرگ براي هند. اما كسي حق انتقاد ندارد.» رائول گاندي، رهبر پيشين حزب كنگره هم با انتشار پيامي در حساب كاربري توييتر خود نوشت: «استراتژي جهاني هند در حال احتضار است. ما قدرت و احترام‌مان را در همه جاي دنيا از دست مي‌دهيم و دولت هند هيچ نمي‌داند كه چه بايد بكند.»
بهانه تحريم
هندوستان بعد از دو سال و نيم اجراي فرمان‌هاي دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا و پيروي چشم‌بسته از تحريم‌هاي ضدايراني واشنگتن حالا در موقعيتي قرار گرفته است كه به نظر مي‌رسد تمام جايگاه خود را در كريدور شمال جنوب و مسير ترانزيتي كه اقيانوس هند را به آسياي ميانه و افغانستان متصل مي‌كند از دست داده است. روزنامه هندو در گزارشي بعد از كلنگ‌زني راه‌آهن چابهار-زاهدان با مشاركت پيمانكاران ايراني و غياب طرف هندي به نقل از منابع آگاه ديپلماتيك در ايران نوشت كه تهران تصميم گرفته است هند را از اين پروژه كنار بگذارد. به نوشته روزنامه هندو هر چند طرف ايراني تاكيد كرده است كه براي پروژه‌هاي آينده آمادگي همكاري با دهلي نو دارد اما در توافق‌هاي تازه بايد طرف هندي تعهد بدهد كه تحريم‌هاي يكجانبه طرف ثالث اثري بر همكاري‌هاي دوجانبه ندارد. قرار بود هندي‌ها ۴۰۰ ميليون دلار در توسعه اين خط آهن سرمايه‌گذاري كنند اما با از سرگيري تحريم‌هاي امريكا عليه ايران بعد از خروج يكجانبه واشنگتن از برجام، هندي‌ها به بهانه نگراني از تحريم‌ها به‌رغم اينكه طرح توسعه بندرچابهار و مسير ترانزيت به افغانستان از سوي امريكا از تحريم معاف شده‌بود، اين سرمايه‌گذاري را پشت گوش انداختند. هندي‌ها بارها در مذاكرات با طرف ايراني تاكيد كرده‌بودند كه با قدرت به سرمايه‌گذاري در پروژه چابهار ادامه مي‌دهند اما اين وعده‌ها فقط در حد وعده باقي ماند تا جايي كه جمله كليدي وزير فقيد خارجه هند كه گفته بود«هند به هيچ تحريمي جز تحريم‌هاي شوراي امنيت سازمان ملل متحد عمل نمي‌كند» با عملكرد امروز دولت هند مانند يك جمله طنز به نظر مي‌رسد.
رقابت چين و هند
روزنامه هنگ‌كنگي ساوت چاينا مورنينگ پست مي‌نويسد:«هر چند هند و چين توانستند با گفت‌وگوهاي دوجانبه درگيري‌هاي مرزي ميان دو كشور در بلندي‌هاي رشته كوه هيماليا را خنثي كنند اما بيش از ۱۰۰۰كيلومتر آن سوتر از مرزهاي دو كشور، جبهه جديد رقابتي ميان آنها در ايران باز شده است.» هندي‌ها بندرچابهار را به عنوان يك رقيب جدي و موثر براي بندرگوادر پاكستان و كريدور تجاري چين-پاكستان مي‌بينند. گوادر بر اساس توافق جامع ميان چين و پاكستان براي مدت ۴۳ سال به طرف چيني واگذار شده است و كمپاني‌هاي چيني به سرعت در حال توسعه مسير جاده‌اي و ريلي مورد نياز براي اتصال اين بندر به شمال پاكستان هستند. سفير پيشين هند در قرقيزستان به ساوت چاينا مورنينگ پست مي‌گويد:«سال‌هاست كه پاكستان اجازه نمي‌دهد هيچ محموله‌اي با مبدا هندي از خاك اين كشور عبور كند.» فونچوك استوبدان ادامه مي‌دهد:«چيني‌ها همواره پاكستان را تشويق مي‌كنند كه جلوي دسترسي هندوستان به آسياي ميانه را بگيرند. چين اگر دوست داشت، مي‌توانست به هند اجازه بدهد كه از طريق استان سين‌كيانگ به آسياي ميانه دسترسي داشته باشد اما آنها اراده جدي دارندكه جلوي دسترسي هندوستان را بگيرند.» با اين اوصاف بندر چابهار به عنوان تنها بندر اقيانوسي ايران در مرز اقيانوس هند و درياي عمان نزديك‌ترين مسيري است كه دهلي نو براي دسترسي به افغانستان و آسياي ميانه مي‌تواند از آن استفاده كند. روزنامه هنگ‌كنگي در ادامه مي‌نويسد:«به اعتقاد بسياري از تحليلگران بدون دسترسي به راه‌آهن زاهدان- چابهار ديگر دسترسي مستقيم هند به آسياي ميانه منتفي مي‌شود.» كبير تانجا، پژوهشگر انديشكده بنياد آبزرور در هند به اين روزنامه مي‌گويد:«ايراني‌ها هيچ‌وقت به هند وعده نداده‌بودند كه چابهار يك پروژه اختصاصا هندي است و دست‌شان را براي انتخاب شركاي ديگر باز گذاشته بودند.»
انديشكده هندي: ترامپ بايد فورا تجديدنظر كند
انديشكده بنياد «چينتان» هند در گزارشي مي‌نويسد: «بندر چابهار ايران مجاور بندرگوادر پاكستان واقع شده است. دسترسي چين به هر دو بندر و احتمال منع هندوستان از دسترسي به آنها جايگاهي قدرتمند به چين در درياي عمان و تنگه هرمز مي‌دهد و يك مسير ميان‌بر به پايگاه نظامي دريايي اين كشور در جيبوتي به وجود مي‌آورد.» اين انديشكده هندي به ضرورت بازنگري در رويكرد ضد ايراني امريكا اشاره مي‌كند و مي‌نويسد:«ايران جايگاه سرزميني بسيار مهمي در جلوگيري از تسلط كامل سرزميني چين بر آسياي ميانه و اوراسيا دارد. روشن است كه دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا بايد فورا با توجه به اهداف وسيع‌تر ثبات جهاني رويكرد خصمانه‌اش نسبت به ايران را عوض كند. اتهام‌هاي هسته‌اي به ايران به هيچ‌وجه به اندازه تهديد زرادخانه هسته‌اي پاكستان و كره شمالي(كه هر دو متحد نزديك چين هستند) تهديدآميز نيست و هيچ دستاوردي براي هل دادن ايران به سمت آغوش چين وجود ندارد.» سانديا جايين، پژوهشگر انديشكده چينتان ادامه مي‌دهد:«خصومت بدموقع واشنگتن عليه تهران و بلوكه كردن امول ايران در بانك‌هاي غربي و قطع كردن منابع حياتي ايران با تحريم نفت، اين اجازه را به چين داده است تا با هدف پركردن خلأ با خريد نفت ايران مشكلات اقتصادي ايران را كمتر كند. روشن است كه ديپلماسي زيركانه چين يكي از دلايل اصلي كنار گذاشتن ناگهاني هندوستان از پروژه راه‌آهن زاهدان- چابهار بود.» اين پژوهشگر هندي ادامه مي‌دهد: «هر چند چيني‌ها بي‌صبرانه مشتاقند كه اين پروژه راه آهن را خودشان بسازند اما ايراني‌ها با شكيبايي و صبوري مشهورشان فعلا خود را به طرف ديگري متعهد نكرده‌اند و در را براي بازگشت هند باز گذاشته‌اند.»