• ۱۴۰۳ دوشنبه ۳ دي
روزنامه در یک نگاه
امکانات
روزنامه در یک نگاه دریافت همه صفحات
تبلیغات
بانک ملی بیمه ملت

30 شماره آخر

  • شماره 4711 -
  • ۱۳۹۹ چهارشنبه ۱۵ مرداد

روياي تساوي شاه و گدا

رضا مختاري اصفهاني

انقلاب مشروطه با درخواست «عدالتخانه» آغاز شد؛ درخواستي كه در بطن خود مشروطه‎شدن نهاد سلطنت را داشت. تساوي شاه و گدا در مقابل قانون كه در نهاد عدليه نمود مي‎يافت، همان مشروطيت بود. شاه كه ظل‎الله بود و با حكمش جان و مال و عِرض مردمان در معرض ستاندن و غارت و بُردن بود، بايد در عدالتخانه مشروطه‎خواهان با فرودست‎ترين مردمان يكسان مي‎شد. قانون بود كه تكليف شاه و گدا را تعيين مي‎كرد نه شاه. بعدها قانون اساسي نيز بر اين اصل مهم صحه گذاشت. اين اصل اما در دوره مشروطه مغفول ماند. محمدعلي شاه تنها يك بار به شكايت از سيدمحمدرضا مساوات به دليل هتك حرمت مادرش در روزنامه مساوات به دادگاه مراجعه كرد؛ عرض شكايتي كه با طومارنويسي مساوات در تاييد كارش توسط مردمان، به سخره گرفته شد. گويي برخي مشروطه‎خواهان عدالتخانه مورد تقاضاي‌شان را چندان باور نداشتند. با آنكه محمدعلي‌شاه به وساطت عضدالملك، رييس ايل قاجار، از خير شكايتش گذشت، اما پس از به توپ‎بستن مجلس، خود مجازات روزنامه‎نگاران را اجرا كرد. هرچند مساوات جان به در برد، اما شاه قاجار خط بطلان بر تساوي شاه و گدا در برابر قانون كشيد. كساني به تيغ مجازات دچار شدند كه اگر خطايي هم كرده بودند، مستوجب قتل نبودند. حكم اما حكم شاه بود و مرگ مفاجات. عدليه‎اي كه ايرانيان انتظارش را داشتند، در دوره قاجار به‌سرانجام نرسيد. فقيهان هم به عنوان بخش مهمي از مشروطه‎خواهان چندان پيگير اصلاحات قضايي نبودند. چه آنان با رياست بر محاكم شرع دغدغه‎اي همسان منورالفكران نداشتند. از همين رو بنيان عدالتخانه يا عدليه نوين تا دوره سلطنت رضاشاه به تعويق افتاد. علي‎اكبر داور مامور اصلاحات قضايي شد كه با وجود نزديك به دو دهه پس از مشروطه معوق مانده بود. داور عدليه‎اي را بنيان گذاشت كه كاپيتولاسيون (حق قضاوت كنسولي) را از صحنه سياسي ايران حذف كرد. قانون مدني، حق انتخاب وكيل و محاكمه وزرا از مهم‌ترين ميراث اصلاحات قضايي داور است. شاه اما در سيستم قضايي نوين نه تنها مصونيت داشت كه مي‎توانست مخالفان و رقيبان را با حربه دستگاه قضا از ميان بردارد. اتهام فساد مالي مهم‌ترين اتهامي بود كه افرادي چون تيمورتاش، وزير دربار، بدان دچار شدند. در ساختار جديد همچنان شاه قاضي‎القضات حقيقي بود. او بود كه در صدور احكام دخالت و نظارت داشت. علي منصور، وزير راه، از جمله وزيراني بود كه در دوره سلطنت رضاشاه به اتهام اخذ رشوه محاكمه شد. سيستم قضايي با توجه به فقدان مدارك راي به تبرئه منصور داد. نارضايتي شاه از حكم صادره منجر به بركناري رضاقلي هدايت از رياست ديوان تميز (ديون عالي كشور) شد. اصرار عدليه بر حكمي خلاف نظر شاه نشان از كارآمدي عدليه داور داشت. منصور هم بعد از مدتي به دولت بازگشت و حتي به نخست‎وزيري رسيد. به قول مهديقلي هدايت (مخبرالسلطنه)، چنين رفتاري نسبتي با مدنيت و مدرنيت نداشت: «در جاهليت معمول بود امير و دبير مورد سخط واقع مي‎شدند، بعد از مدتي خلعتي از طرف شاه به آنها داده مي‎شد و حكم آب توبه داشت كه گناه را مي‎شويد.» گويا محروميت سيداحمد كسروي از قضاوت هم به دليل حكمي بود كه در ماجراي اوقاف قريه اوين به نفع اهالي اوين صادر كرد. شاه به عنوان توليت آستان قدس در حكم كسروي محكوم شد. بعدها محمدرضا شاه از تجربه پدر در مواجهه با نظام قضايي درس آموخت. او در برخورد با مخالفان سياسي اصلاحات قضايي داور را دور زد. ارسال پرونده مخالفان سياسي به دادگاه نظامي در حكم همان كاري بود كه محمدعلي شاه با مشروطه‎خواهان كرد. چه شاه محكوميت مخالفان را در نظر داشت. طنز ماجرا آنكه محمدرضا شاه مخالفان را به اتهام مخالفت با اساس مشروطه محاكمه و گاه معدوم مي‎ساخت.
چنين وضعيتي موجب شد فردي مانند حسين آزموده كه در امور قضايي تبحر چنداني نداشت، به عنوان دادستان نظامي به اتهام‎زني و محكوم‎سازي مشغول شود. در حالي كه دادگاه‌هاي موازي نافي استقلال قضايي بود. عدالتخانه‎اي كه قرار بود شاه و گدا در برابر آن مساوي باشند، با وجود قاضيان و دادستان‎هاي مستقلي چون احمد صدر حاج‎سيدجوادي، فتح‌الله بني‎صدر و مهدي هادوي، در بخش‎هايي به ابزار دست نهاد سلطنت تبديل شد.  مشروطه تنها در تعطيلي احزاب سياسي مستقل، مطبوعات آزاد و مجلس ناظر و مستقل به مشروطه معطل تبديل نشد، بلكه در عدم استقلال سيستم قضايي در بعضي حوزه‎ها نيز ناكارآمد شد. چنين وضعيتي يادآور همان وضعيتي بود كه موجب و موجد انقلاب مشروطه شد؛ گويي عدالتخانه به همان مفهومي كه مشروطه‎خواهان در جست‌وجويش بودند، همچنان آرزويي دست‎نايافتني بود.

ارسال دیدگاه شما

ورود به حساب کاربری
ایجاد حساب کاربری
عنوان صفحه‌ها
کارتون
کارتون