نظارت همگاني
مينو خالقي
منش حكمراني علي(ع)
و نقش خبرنگار
جان چه باشد با خبر از خير و شر / شاد با احسان و گريان از ضرر / چون جهان جان سراسر آگهي است/ هر كه بيجان است از دانش تهي است/
روزهاي عزيزي در پيش است. عيد سعيد غديرخم كه دين در آن كامل گرديد و نعمت در آن تمام شد؛ و همزماني اين ايام با روز بزرگداشت مقام خبرنگار. اين اقتران را مبارك و
پر فضيلت مي‌دانم. چرا كه مي‌توان مفهوم نظارت بر حاكميت و جلوگيري از فساد را از ديدگاه بزرگ‌مرد تاريخ بشريت در مقابله با فساد علي بن ابي‌طالب عليه‌السلام، مورد اشاره قرار داد و در ميان نظارت‌هاي سه‌گانه «مردم نسبت به يكديگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت»، نقش خبرنگاران در نظارت سوم (مردم نسبت به دولت) را از منظر رويه عملي و مدل زمامداري اميرمومنان، بررسي كرد.
نقش و تاثيري كه خبرنگاران در شناسايي مفاسد و محقق شدن نظارت همگاني ايفا مي‌كنند، از شاخص‌هاي مهم شكل‌گيري و امتداد مردم‌سالاري در يك نظام سياسي است. چنانكه شاخص مردم‌سالاري كشور‌ها، در پنج عنوان اصلي، شامل شيوه انتخابات، تكثر‌گرايي، آزادي‌هاي مدني، مشاركت سياسي و فرهنگ سياسي دسته‌بندي مي‌شود و نظارت همگاني از طريق خبرنگاران و روزنامه‌نگاران اين قابليت را دارد كه زير مجموعه هريك از اين عناوين قرار گرفته، عامل محركه تعالي هر شاخص باشد.
جهت مقدمه بحث، متذكر مي‌شوم كه از ديدگاه مديريت اسلامي، مراجع كنترل و نظارت بر حاكميت، چهار مرجع ِ «خداوند متعال»، «وجدان انساني»، «نظارت همگاني مردم» و «نظارت مسوول امر» در نظر گرفته شده است. لذا، پذيرش حق نقد و نظارت بر قدرت سياسي از سوي مردم، از جمله اصول مهم در حكومت اسلامي و بالتبع، زمامداري علي عليه‌السلام است. انديشه‌اي كه به وضوح در نامه‌ها، سخنراني‌ها و مكاتبات مديريتي حضرت، بارها مورد تاكيد قرار گرفته و از حقوق اساسي مردم بر شمرده شده است. علي عليه السلام در نامه خويش به مالك اشتر توصيه مي‌كند: «آن كس را بر ديگران بگزين كه سخن تلخ را به تو بيشتر گويد و در آنچه كني يا گويي و خدا آن را از دوستانش ناپسند دارد، كمتر ياريتان كند و به پارسايان و راستگويان بپيوند و آنان را چنان بپرور كه تو را فراوان نستايند و با ستودن كار بيهودهاي كه نكردي، خاطرت را شاد ننمايند كه ستودن فراوان خودپسندي آورد و به سركشي وادارد» (نامه 53 نهج‌البلاغه)
در نظر علي(ع) اصولي همچون آزادي بيان، صراحت و صداقت حاكمان با مردم، نظارت بر كارگزاران و بازرسي آنها، امر به معروف و نهي از منكر و كنترل و پاسخگويي از بنياني‌ترين مولفه‌هاي يك حكومت اسلامي است. آنچنان كه مهم‌ترين اصل اسلامي در راستاي نظارت و نقد بر حاكميت را، امر به معروف و نهي از منكر دانسته، هدف اين نظارت و كنترل را، زدودن بدي‌ها و رشد خوبي‌ها «به وسيله خوبي با بدي بستيزيد»، «گنهكار را به وسيله پاداش دادن به نيكوكار تنبيه كن »، بهبود رفتار كارگزاران و كاركنان، ارتقاي بينش كارگزاران نسبت به كارگزاري (اينكه كارگزاران مسووليت و مديريت خود را طعمه و شكاري به چنگ آمده ندانند) و دقت و سرعت در كار، مي‌داند؛ و به درستي مشخص است كه هر يك از اين توصيه‌ها، به عنوان اصول راهبردي مديريتي او، به عنوان مولفه‌هاي مدل حكمراني خوب (good governance) به جهانيان معرفي مي‌شود.
به عنوان نمونه علي عليه‌السلام در نامه خود به مالك توصيه مي‌كند، او بر كارگزارانش نظارتي دقيق اعمال دارد: «بر كارهاي آنان مراقب‌دار و خبرآوراني راستگو و وفاپيشه بر ايشان بگمار كه مراقبت نهاني تو در كارهاشان وادار‌كننده آنهاست به رعايت امانت و مهرباني بر رعيت». اين روش در تطابق با شاخص‌هاي مسووليت‌پذيري، پاسخگويي و شفافيت در ميان عناصر حكمراني خوب يا مطلوب است كه در سه دهه اخير مورد توجه محققان علوم انساني قرار گرفته است.
با نگاه به سيره مولاي متقيان، در اجراي عدالت، شفافيت و جلوگيري از فساد در نظام اداري، بيش از هر زمان، نقش خبرنگاران به عنوان چشم‌هاي بيدار و هوشيار بيان و اراده عمومي در ايجاد شفافيت و پاسخگو‌سازي مسوولان، نمايان مي‌شود.
واضح است كه اگر خبرنگار، روزنامه‌نگار و اصحاب قلم، با قدرت و آزادي بيان، بدون عقد بر زبان و كلام و بدون ترس از تحديد و تهديد، سانسور و تعليق از كار و عقوبت كيفري، آنچه حق است بيان كنند، هرگز فساد در نظام اداري و سياسي رخنه نخواهد كرد. خبرنگاران همچون آن خبر آوران در كلام امير مومنان به مالك هستند كه وجودشان در نظارت و مراقبت بر مسوولان مورد نياز است و وادار‌كننده كارگزاران به رعايت حقوق ملت .
اگر دستور الهي امر به معروف و نهي از منكر مورد تشويق است و در كشورمان نهاد‌هاي متولي اين امر مهم وجود دارد و حتي برخي مسوولان وعده ارايه هديه به آمران به معروف و ناهيان از منكر مي‌دهند، چه بهتركه هدايا به خبرنگاراني تعلق گيرد كه سخت‌جان و اميدوار، با تمام محدوديت‌هاي بياني، پرچم نظارت همگاني، شفافيت و مبارزه با فساد را بالا برده‌اند و به منش حكمراني امير مومنان، تأسي جسته‌اند. خبرنگاراني كه در سخت‌ترين شرايط كاري، در جنگ و سوانح و امروزه در جهان پر چالش با كرونا، براي آگاهي آدميان تلاش كرده و گاه جان شريف را فدا كرده‌اند. اگر وجود مطبوعات آزاد را ركن دموكراسي و آزادي بيان را شاخص مردم‌سالاري برشمريم، بار سنگين هزينه بيان، براي توجه كارگزاران به شاخص‌هاي حكمراني خوب، عموما بر عهده خبرنگاران با‌وجدان و اخلاق كاري، راستگو و شجاع بوده است. آنها كه منافع ملي را با اخبار نادرست، جهت‌دار و شايعه‌افكن، فداي منافع كوتاه‌مدت گروه و انديشه‌اي خاص يا منافع اقتصادي و فروش بيشتر و به اصطلاح كليك‌خوري بالاتر نكردند. آنها كه حق گفتند و بر سر پيمان خود با توتم خود يعني«قلم» ماندند. قلم، آن عطيه روح‌القدس، زبان و همزاد آفرينش، همراه هبوط و انيس غربت و رفيق تبعيد وهمدم خلوت تنهايي و يادآور سرشت و بازگوي سرنوشت آدمي. قلم آن «امانت» كه به انسان عرضه شده است.