پيش‌نمايي آينده فعاليت مجدد معدن بوكسيت شاهوار
عبدالرضا جعفريان
زمزمه‌ها و گزارش‌هايي از خيز دوباره براي فعاليت معدن بوكسيت شاهوار پس از يك‌سال تعطيلي، تمامي دوستداران محيط زيست را به شدت نگران كرده است. با توجه به گزارش طرح پايش معدن و ساير مستندات لازم است نكاتي درباره خطرات احتمالي فعاليت دوباره معدن بوكسيت شاهوار اطلاع‌رساني شود. موقعيت اين ماده معدني درست در سرشاخه‌هاي حوضه آبريز شاهرود- بسطام و در ارتفاع بالاي 3000 متر در رشته كوه شاهوار (با ارتفاع 3950 متر به عنوان بلندترين قله البرز شرقي) واقع شده است. از نظر زمين‌شناسي قله اين كوه از سنگ‌هاي كربناته مرز دوران اول و دوم زمين‌شناسي به ضخامت تقريبي 800 متر تشكيل شده است.
اين سنگ‌ها داراي حفرات ناشي از انحلال آب است كه با گذشت بيش از 200 ميليون سال اين حفرات به يكديگر متصل شده و سنگ مخزن منابع آب شاهوار از نوع كارستيك را خلق كرده است. ماده معدني بوكسيت در بعضي از اين حفرات كارستيك به صورت بوكسيت كارستيك كاني‌سازي شده است. با توجه به ارتفاع بالاي 3000 متر شاهوار و وجود كلاهك برفي دايمي آن در تمامي سال آب ناشي از ذوب اين برف‌ها به تدريج در حفرات كارستيك اين سنگ‌هاي كربناته ذخيره شده و به‌طور تقريبي حدود 200 ميليون متر مكعب آب در اين حفرات كارستيك به عنوان سنگ مخزن رشته شاهوار ذخيره شده است كه دشت‌هاي آبرفتي پايين دست خود را از طريق رودها و چشمه‌هاي متعدد تغذيه مي‌كند. معدنكاري بوكسيت آن هم به صورت روباز و انفجاري سبب تخريب اين سنگ مخزن منابع آب كارستيك شاهوار مي‌شود. پس از استخراج بوكسيت، سنگ‌هاي كربناته خرد شده به همراه بوكسيت‌هاي كم عيارتر به عنوان باطله در آبراهه‌ها و تلي عظيم از باطله‌ها را در مسير آبراهه‌ها شاهوار برجاي گذاشته در فاز دوم بهره‌برداري از معدن شركت آلومينا طرحي ارايه كرده است كه با دو چاله عظيم به قطر 500 در500 متر و 700در 400 متر به صورت عمقي و انفجاري وارد مرحله دوم استخراج بوكسيت شود و چون با مشكل آب در منطقه مواجه است طرحي ارايه كرده كه رودها و آبراهه‌هاي منتهي به اين چاله‌ها با روش‌هايي نظير بندهاي متعدد در ارتفاعات بالادست و انحراف مسير رودها به سمت ديگر، مانع از ورود آب به اين چاله‌ها شود.
طرح‌هايي نظير انحراف مسير رودخوش دره و احداث هفت بند خشكه چين و سنگ –ملاتي آن هم در ارتفاع بالاي 3800 متري و نزديك قله و همچنين مسير رود خرسي سبب دستكاري وسيع در سيستم زهكش طبيعي رشته كوه شاهوار به قدمت بيش از 200 ميليون سال مي‌شود. نكته جالب توجه اينكه مطالعه جهت پيشنهاد اين طرح در يك بازه كمتر از يك‌سال انجام شده و هيچ مطالعه‌اي از سابقه سيل‌هاي طولاني مدت از گذشته منطقه انجام نشده است. تجمع آب پشت اين بندها و احتمال شكستن آنها در دوره‌هاي پرآبي، تهيه و محل مصالح مورد نياز براي ايجاد اين بندها در ارتفاع بالاي 3800 متر، احداث جاده‌هاي دسترسي به اين مناطق، استفاده احتمالي از باطله‌هاي معدني و حمل آنها به ارتفاعات بالاتر براي احداث اين بندها و تماس اين باقي مانده‌هاي معدني خرد شده با آب‌هاي سطحي سبب انحلال فلزات سنگين موجود در اين باطله‌ها و آلودگي آب‌هاي منطقه مي‌شود. معدن در نظر دارد كه پس از پايان مرحله دوم معدنكاري دوباره آبراهه‌ها را به سمت اين چاله‌ها هدايت كرده و علاوه بر آن باطله‌هاي عظيم ناشي از معدنكاري روباز را در اين چاله‌ها تلنبار كند و آنها را به عنوان درياچه‌هاي تفريحي تحويل منابع طبيعي دهد. اين حجم عظيم انفجار و تخريب سنگ‌هاي كربناته كارستيك سبب كاهش جدي ذخيره آبي آنها خواهد شد و چشمه‌هاي متعدد و پر آب شاهوار را خشك يا بسيار كم آب خواهد كرد. علاوه بر اين باطله‌هاي معدني كه سرشار از فلزات سنگين نظير آرسنيك، سرب، كروم، نيكل و... هستند، در تماس با آب‌هاي سطحي و زيرزميني در اين چاله‌ها سبب آلودگي وسيع آبخوان‌هاي كارستيك شاهوار به فلزات سنگين ناشي از انحلال آنها مي‌شوند. علاوه بر اين ريزگردهاي ناشي از انفجارات معدني به خصوص انواع زير 2.5 ميكرون مسافت‌هاي طولاني را طي كرده و مشكلات عديده سلامتي براي مردم ايجاد مي‌كند. ضمنا كشورهايي كه سابقه اين‌گونه معدنكاري را دارند نظير مالزي، جاماييكا، مجارستان و... با مشكل خشك شدن جنگل‌هاي مجاور معدن بر اثر اين ريزگردها مواجه بوده‌اند. هر چند اين معدنكاري ممكن است منجر به ايجاد شغلي براي حدود 500 نفر شود ولي هزينه زيست محيطي آن خشك و كم آب شدن چشمه‌هاي شاهوار، آلودگي آب‌هاي سطحي و زيرزميني و نابودي بخش مهمي از سنگ مخزن آب‌هاي كارستيك شاهوار است. در شهري مانند شاهرود كه در حال حاضر به دليل مشكل كم‌آبي اقدام به اجراي طرح‌هاي انتقال آب بين حوضه‌اي نظير انتقال آب چشمه‌سارهاي قطري، ميامي و كالپوش كرده كه هيچ‌كدام از اين طرح‌هاي انتقال آب تا اين لحظه به انجام نرسيده است و حوضه انتقال‌دهنده به شدت با انتقال آب بين حوضه‌اي مخالفت كرده و اين طرح‌ها عقيم مانده است. حال با اين مشكل كم‌آبي نابودي چشمه‌ها و منابع آب شاهوار كه در حوضه آبريز شاهرود- بسطام قرار گرفته است، كاري بسيار نابخردانه و براي آينده شهرستان شاهرود و توابع با حدود 200 هزار نفر جمعيت مشكل‌آفرين خواهد بود. مشكل ديگر ناشي از اين معدنكاري در ارتفاع بالاي 3000 متر واكنش كلاهك‌هاي برفي و برف چاله‌هاي شاهوار به اين دستكاري عظيم در قله است كه با آلودگي برف‌ها به غبار معدنكاري سبب تسريع ذوب برف‌ها شده و علاوه بر سيل‌هاي فصل بهار، مقدار آب تزريقي به آبخوان‌هاي شاهوار دچار اختلال شده و روان‌آب‌هاي سطحي ناشي از ذوب طبيعي اين برف‌ها به انتهاي فصل بارش يعني در تابستان نمي‌رسد و خشكسالي در آينده تشديد خواهد شد. يكي از طرح‌هاي احتمالي تشويقي براي جبران اين تخريب عظيم، احداث كارخانه آلومينا در منطقه شاهوار است، صرف نظر از اينكه از نظر فني- اقتصادي آيا احداث اين كارخانه ممكن باشد. ولي از نظر زيست محيطي پساب‌هاي چنين كارخانه‌اي كه «گِل قرمز» هستند، بسيار سمي و خطرناك است و در كشورهايي نظير جاماييكا، مجارستان فجايع زيست محيطي بسيار خطرناكي را رقم زده است. چنين پيشنهاداتي براي جلب رضايت مردم و مسوولان براي حل معضل بيكاري غير علمي- عملي است و به هيچ عنوان معادل هزينه تحميل شده زيست محيطي اين معدن بر محيط زيست شاهوار نيست. بالعكس شاهوار به عنوان يك اكوسيستم كم نظير كشور پتانسيل ايجاد مشاغل پايدار با حفظ محيط زيست پر ارزشش را دارد. به عنوان يك الگو «كوه مون بلان» با ارتفاع 4800 متر در مرز فرانسه- ايتالياست كه سالانه بيش از 20000 كوهنورد- توريست از اين كوه زيبا بازديد مي‌كنند و احداث 8 پناهگاه مدرن و مجهز سرويس‌دهي به اين افراد را ارايه مي‌دهند. وجود حيات وحش و گونه‌هاي گياهي بسيار كمياب شاهوار جاذبه چنين طرح‌هايي را حتي بيش از كوه مون بلان دارد. وجود گياهان دارويي در عرضه‌هاي طبيعي شاهوار پتانسيل‌هاي ديگري از لزوم حفظ اين منبع بي‌همتاي زيست محيطي منطقه را براي مسوولان و مردم شاهرود آشكار و عيان مي‌كند.
براي حل معضل بيكاري شهرستان نيازي نيست كه به حراج منابع زيست محيطي بپردازيم كه توسعه‌اي پايدار نيست و در انتهاي فعاليت معدن و پايان ذخيره ماده معدني اين تعداد افراد معدود دوباره بيكار خواهند شد و ويرانه‌اي از محيط زيست آلوده پشت پاي اين معدن برجاي خواهد ماند.
استاديار دانشگاه آزاد اسلامي واحد شاهرود