ريسك سيلاب در گلستان

 در روزهاي اول آذر 99 افزايش ابر، بارش برف در ارتفاعات شرق البرز و شرق درياي مازندران با پيش‌بيني بارندگي به اعلام احتمال سيلاب و احتمال آبگرفتگي معابر عمومي انجاميد. سامانه بارشي جديد از پنجشنبه 6 آذرماه به اين منطقه وارد خواهد شد.  مهم‌ترين رود استان گلستان گرگان‌رود است. اين رود از مناطق كوهستاني گلستان و غرب كپه‌داغ سرچشمه مي‌گيرد. رود بزرگ گرگان رود از شهر گرگان قديم (گنبد كاووس) مي‌گذرد و ناحيه گرگان نام منطقه‌اي بين رود گرگان تا رود اترك است. شهرهاي مراوه تپه، بندر گز، گرگان، گاليكش، كردكوي، مينودشت، آزادشهر، كلاله، راميان، گنبدكاووس، آق قلا، بندر تركمن و گميشان در معرض «خطر بالاي سيلاب» و شهرهاي علي‌آباد، آزادشهر، گاليكش و گرگان در معرض «خطر بسيار زياد سيلاب» قرار دارند. يك سوم از روستاهاي گلستان در معرض خطر بالا تا بسيار بالاي سيلاب هستند . در پژوهشي كه يكي از دانشجويان دكتري نگارنده (خانم دكتر صفري‌پور) بر روي پهنه‌بندي خطر سيلاب در گلستان در سال 1391 انجام داد، مشخص شد كه رودخانه‌هاي چهل چاي (چلي چاي) و سراب گرگانرود، كه يك‌چهارم از حوضه آبخيز گرگانرود را تشكيل مي‌دهند، خطرناك‌ترين حوضه‌هاي فرعي از نظر سيلاب هستند. در آن پژوهش براي اولين‌بار با داده‌هاي مربوط به حوزه آبخيز گرگانرود مرتب‌سازي اولويت‌هاي خطر سيل در آن منطقه انجام شد، و نقشه پهنه‌بندي خطر سيلاب با روش جديد ارايه شد. در آن نقشه خطربالاي سيلاب براي ناحيه‌اي يافته شد كه دقيقا در سيلاب آخر اسفند 97 و اوايل فروردين 98 دچار آب گرفتگي كامل شدند! رودخانه چهل چاي از كوه‌هاي قلعه‌قافه (از توابع مينودشت) سرچشمه گرفته و پس از عبور از مجاورت روستاهاي قلعه‌قافه (از مرتفع‌ترين روستاهاي گلستان) و خورديماق به مينودشت و سپس با عبور از گنبد به رودخانه نرم آب و در نهايت به رودخانه گرگان رود منتهي مي‌شود. در همين مسير رودخانه چهل چاي مهم‌ترين زمين لغزش‌هاي ناشي از بارندگي‌هاي سنگين ابتداي سال 98 رخ داد. 

به نحوي كه بيشتر خانه‌هاي روستاي قلعه‌قافه به دليل زمين‌لغزش تخريب شدند و در بررسي كه با همفكري نگارنده به عمل آمد، محلي در مجاورت روستاي قلعه‌قافه به عنوان محل مناسب براي ساخت خانه‌هاي جديد روستاييان انتخاب شد. در اينجا مي‌توان درك كرد كه منشأ سيلابي شدن رودهاي گلستان چيست: مداخلات انساني و حذف پوشش جنگلي، با تحريك دامنه‌ها به حركت‌هاي دامنه‌اي و زمين‌لغزش مي‌انجامد، و حركت واريزه‌ها در دامنه‌ها، به سيلابي‌تر شدن رودخانه‌ها كمك مي‌كند. در ادامه مسير با مداخله بيشتر در مسير رودخانه (مثلا ساخت پارك الغدير در بستر همين رودخانه چهل چاي در شهر گنبد) رودخانه سيلابي‌تر مي‌شود. رود گرگان هر چه به طرف غرب (درياي مازندران) مي‌رود زمين هموارتر و سرعت حركت آب كمتر و رسوب‌گذاري زيادتر است. بنابر همين رسوب‌گذاري‌ها (كه شرايط مساعد را براي كشاورزي فراهم مي‌كند) محل پيوستن رودخانه به درياي مازندران درطي تاريخ به تدريج تغيير كرده و اكنون با گذر از شهر «خواجه نفس» به درياي مي‌ريزد. بر روي گرگان رود سه سد وشمگير (بهره‌برداري از بهمن 1349)، گلستان 1 و گلستان 2 (بوستان) ساخته شده است. در اين منطقه با وضع زمين‌شناسي (برونزد وسيع سازند‌هاي نسبتا جوانتر دوران سوم زمين‌شناسي در بخش‌هاي مهمي از سرچشمه‌هاي رودهاي منطقه گرگان) و توسعه انساني مي‌توان دريافت كه ميزان رسوب‌گذاري در رودها بالاست و مخزن سدهايي كه در منطقه ساخته شده با سرعت از رسوبات پر مي‌شود. ادامه بهره‌برداري از سد‌ها، تنها با رسوب‌زدايي از مخزن سدها ممكن خواهد بود. در پايان سال 97 سد وشمگير عملا با رسوبات پر شده بود، و در سيلاب بهار 98 آبي كه ممكن بود در درياچه سد ذخيره شود از كنار محور سد، مسير جديدي يافت و در دشت گرگان جاري شد. توسعه منطقه‌اي سيل‌خيز مانند استان گلستان بدون در نظر داشتن وضعيت زمين‌شناسي مخاطرات طبيعي، به ريسكي‌تر شدن مناطق مسكوني اين استان مي‌انجامد.