سخت‌جاني جامعه مدني
سعيد مدني
جامعه مدني امكان مشاركت مستقيم شهروندان در تصميم‌گيري و اعمال قدرت مردمي براي بالابردنِ كيفيت زندگي را فراهم مي‌كند. شرط ضروري جامعه مدني «مدنيت» است و مدنيت محصول خردورزي يا رفتار مبتني بر خرد از سوي مردم است به اين معنا كه مردم در صورتي وارد فرآيند زندگي واقعي مي‌شوند كه از حق اساسي برخورداري از سعادت و نيل به خوشبختي برخوردار باشند و بتوانند در تمام حوزه‌هاي فرهنگي، سياسي و اقتصادي جامعه مسووليت سازماندهي زندگي خويش را بر مبناي همكاري با يكديگر به عهده بگيرند. اصل همكاري آزادانه مبتني بر به رسميت شناختن حقوق يكديگر باعث مي‌شود تا شهروندان بهتر منافع خود را تامين و حقوق خود را تضمين كنند.
براي رسيدن به جامعه مدني و تقويت آن استقلال نهادهاي مدني از تماميت‌خواهي نظام‌هاي مستقر و ارزش‌هاي زندگي كه نظام تماميت‌خواه به دنبال القاي آن به شهروندان است، اهميت اساسي دارد. بر اين اساس، افراد بايد با رجوع به ارزش‌هاي اصيل زندگي پايه‌هاي فكري نظام خودكامه را نقد كنند؛ به عبارت ديگر در حالي كه نظام‌هاي مسلط به دنبال يكسان‌سازي، وحدت صوري و نظم مورد نظر خود هستند روند طبيعي زندگي اجتماعي جز تكثر، تنوع و تعدد منافع نيست. به همين دليل نظام‌هاي اقتدارگرا اغلب مانع از مشاركت جامعه مدني هستند و آن را تهديد به شمار مي‌آورند. اما فارغ از موانع عمومي مرتبط با ساختار نظام سياسي براي مشاركت جامعه مدني كه در اينجا موضوع بحث ما نخواهد بود، شرايط حاصل از اپيدمي و پاندمي نيز موانع خاصي را در برابر مشاركت جامعه مدني ايجاد مي‌كند كه در جاي خود از اهميت بسيار برخوردار است.
علاوه بر شرايط خاص حاصل از كرونا در سال‌هاي اخير، سازمان‌هاي جامعه مدني در برخي كشورها با پرسش‌ها و ترديدهايي در باب مشروعيت‌شان مواجه شده‌اند. برخي دولت‌ها، با غيرمسوول يا نخبه‌گرا جلوه دادن كنشگران مدني يا معرفي آنها به عنوان عاملان حمايت‌شده از خارج، گسسته از جماعت‌هايي كه مدعي نمايندگي‌شان هستند، سعي در برانگيختن بي‌اعتمادي نسبت به آنها كرده‌اند. با وجود اين، گروه‌هاي مدني پيشگام خدمت‌رساني به جماعت‌هاي تاثيرگرفته از شيوع بيماري با پر كردن خلأهاي موجود در واكنش‌هاي دولتي، محتمل است كه بتوانند هواداران و شبكه‌هاي اجتماعي‌شان را افزايش دهند و در نهايت در ديد عموم، مشروعيت‌شان را تقويت كنند. اتحادهاي اخير با مشاغل و شبكه‌هاي جماعت‌محور ممكن است سازمان‌هاي جامعه مدني مرسوم را قادر به ارتباط گرفتن با شبكه‌هاي گسترده‌تر مردم كند. در نتيجه، پرسشي مهم اين است كه آيا پاسخ‌هاي موثر به بحران از سوي سازمان‌هاي جامعه مدني آنها را قادر به مقابله با روايت‌هاي منفي در باب عدم مسووليت‌پذيري و عدم اعتبارشان مي‌كند يا نه؟ دولت‌ها ممكن است با به چالش كشيدن مشروعيت نوظهور كنشگران مدني، خود را در جايگاه يگانه ناجي در دوران بحران قرار بدهند.
به نظر مي‌رسد بخش اعظم كنشگري در حال رشد جديد جامعه مدني در سطح محلي داراي ماهيت همكاري است. گروه‌ها به هم ملحق مي‌شوند و در مواردي با مراجع محلي يا دولتي كار مي‌كنند. با وجود اين، سازمان‌هاي جامعه مدني مدعي‌اند كه نه تنها مراجع دولتي براي طرح‌ريزي پاسخ‌هاي ملي با آنها مشورت نمي‌كنند بلكه اساسا موانع جدي در برابر فعاليت‌هاي آنها فراهم مي‌كنند؛ در حالي كه تحقيق بر همه‌گيري‌هاي گذشته نشان داده كه تلاش‌هاي دولتي زماني موثرترند كه متكي بر كنش و مشاركت جامعه باشد تا بشود پاسخ‌ها را تمركز‌زدايي كرد. در نتيجه بسته به ماهيت نظام‌هاي سياسي مي‌توان ميزان تمايل آنها به كار با جامعه مدني را ارزيابي كرد.
در سراسر جهان، بحران همچنين شكاف‌هاي سياسي موجود را عميق‌تر كرده- شكاف‌هاي ميان سطوح ملي و محلي، ميان گروه‌هاي سياسي مخالف، يا ميان گروه‌هاي قومي و مذهبي مختلف. هند نمونه‌اي است كه در آن برخي صداهاي ملي‌گراي هندو از دنياگيري براي شعله‌ور كردن احساسات ضدمسلمان و تبعيض عليه اهالي مناطق شمال شرقي كشور استفاده كرده‌اند. در ايالات متحده، شهروندانِ مخالف با قرنطينه‌هاي جاري با كساني كه خواستار ادامه احتياط هستند درگير مي‌شوند. محتمل است كه تكثير چنين شكاف‌هايي در جامعه مدني منجر به دو قطبي شدن فزاينده‌اي شود؛ به خصوص در حالتي كه گروه‌هاي مختلف بر سر منابع كمياب مي‌جنگند يا از بي‌ثباتي برآمده از ويروس براي اجراي برنامه‌هاي متعصبانه استفاده مي‌كنند. با اين همه، ممكن است برخي صورت‌هاي نوظهور همبستگي به حوزه مدني وارد شود كه ترغيب‌كننده ايجاد اتحادهاي جديد در ميان انبوه شكاف‌ها باشد. بر اين اساس همان‌قدر كه فعاليت و حضور جامعه مدني در تلاش‌ها براي مهار كرونا اهميت دارد به همان ميزان يا بيشتر در دوران پاندمي موانع و چالش‌هاي پيش روي سازمان‌هاي مدني براي انجام رسالت اجتماعي خود جدي‌تر و سخت‌تر شده است. در چنين ميداني اگرچه كار و فعاليت جامعه مدني بسيار دشوارتر شده اما در عين حال سازمان‌هاي جامعه مدني در اين ميدان هم چون فولاد آبديده‌تر خواهند شد و به سلامت بحران‌هاي كنوني را پشت سر خواهند گذاشت زيرا آينده از آن جامعه مدني است.