ميم؛ از جوك بصري تا براندازي سياسي
ايمان رنجكش
حتي اگر تا به امروز نمي‌دانسته‌ايد «ميم اينترنتي» چيست، اما با قاطعيت مي‌توان گفت كه حداقل يك‌بار در توليد يا بازنشر آن نقش داشته‌ايد. ميمها از ديرباز وجود داشتند و در دوره اشباع فرهنگ اينترنتي با ميم بايد گفت كه آنها از اينترنت شروع نشده‌اند. در زبان فرانسه، كلمه «meme» و در زبان يوناني، كلمه «mimoúmai» به معناي «تقليد كردن» است؛ ايده، رفتار يا روشي براي انتقال ايده‌هاي فرهنگي، نمادها يا رسم‌هايي قابل انتقال از ذهني به ذهن ديگر از طريق نوشتار، سخنراني، ژست‌ها، مناسك يا ساير پديده‌هاي تقليدپذير با مضموني قابل تقليد. اگرچه شناسايي اولين ميم تا به حال دشوار است، اما آنچه امروز در رسانه‌ها بيشتر با مضمون محتواهاي طنز اينترنتي اعتبار دارد، اولين‌بار توسط ريچارد داوكينز در سال 1976 در كتاب «ژن خودخواه» ابداع (يا باب شد، يا به كار رفت) شد. اين كلمه در آن زمان به يك ايده، رفتار يا سبكي نسبت داده شد كه از فردي به فرد ديگر در يك فرهنگ سرايت مي‌كند؛ اصطلاحي كه به گفته خودش بعدها در فضاي اينترنت به سرقت رفته است. او اين اصطلاح را ابداع كرد تا نشان دهد كه چگونه فرهنگ بشري مي‌تواند خود را تكرار كند و از اين نظر، الگوهاي رفتاري احتمالا از زماني كه انسان‌ها فرهنگ‌هاي مشتركي داشته‌اند، وجود داشته است.
فرهنگ ديجيتال، رسانه و اقتصاد
ميم‌هاي اينترنتي يكي از واضح‌ترين جلوه‌هاي اين واقعيت است كه چيزي به نام فرهنگ ديجيتال وجود دارد. به زبان ساده ميمها آيتم‌هايي از فرهنگ ديجيتال بوده كه از طريق اينترنت و پلتفرم‌هاي رسانه‌هاي اجتماعي در اشكال مختلفي مانند تصوير، صوت، ويديو و GIF عموما با ماهيت طنز منتشر مي‌شوند و با ظهور پلتفرم‌هايي چون اينستاگرام و تيك‌تاك، قدرت مضاعفي گرفت؛ محتواهايي كه مردم با صراحت آنها را مي‌سازند و سپس براي تفسير به جهان ارسال مي‌كنند.
گستره استفاده از ميم آن‌قدر وسيع است كه از آنلاين‌شاپ تا خبرگزاري و از سرگرمي تا سياست كاربرد دارد. در دنيايي كه ساعت‌هاي زيادي را طي روز در بمباران خبري و توليد محتوا سير مي‌كنيم، اين قالب ميم است كه در عرض چند ثانيه قابل خواندن و درك بوده و نظر شما را به خود جلب كرده و موثرتر از ساير شيوه‌ها، مفهوم مدنظر را به مخاطب القا مي‌كند. ميم در عين حفظ انحصار، روحيه اجتماع آنلاين را تسهيل مي‌سازد. در كاركردهاي رسانه‌اي، ميمها را مي‌توان كارتون‌هاي سرمقاله‌اي براي عصر اينترنت برشمرد؛ مفهومي كه حتي كاركرد رسانه‌هاي مدرن را هم دستخوش تغييرات اساسي قرار داده تا جايي كه شاهد بوديم برخي از رسانه‌ها مثلا در پوشش خبري مراسم مت گالا از «خبرنگار ميم» استفاده كرده‌اند. ميمها قابليت درآمدزايي هم دارند و امروز قاطبه صفحات توليدكننده محتوا، متوسل به ساخت ميم براي فروش و كسب شهرت براي كسب و كار خود شده‌اند. ميمها به يك «دارايي ديجيتال» تبديل خواهند شد. جالب است بدانيد چندي پيش ميم فارسي مشهور رضاپيشرو به صورت NFT(1) (توكن‌هاي غيرقابل تعويض) به قيمت 240 ميليون تومان فروخته شد.
نوجوانان و ميم - نوجوانان و نسل z ارتباط بهتري با مفهوم ميم دارند. آنها ترجيح مي‌دهند تا به جاي معاشرت مستقيم با اطرافيان، مفهوم موردنظرشان را در شبكه‌هاي اجتماعي در قالب ميم به ديگران عرضه كنند و يك هويت جمعي متمايز بسازند. با مشاهده سيل صفحات توليدكننده ميم در اينستاگرام پي مي‌بريم كه گردانندگان آنها بيشتر در اين رده سني هستند.
ميم در سياست- به گفته محققاني كه در حال بررسي اشكال مدرن ارتباطات هستند، ميمها جنبه جدي نيز دارند. آنها به خودي خود يك زبان هستند، با ظرفيت فراتر از فرهنگ‌ها و ساختن هويت‌هاي جمعي بين مردم؛ اين جو‌ك‌هاي بصري قابل اشتراك مي‌تواند ابزار قدرتمندي براي ابراز خود، ارتباط، نفوذ اجتماعي و حتي براندازي سياسي باشد. ميم‌هاي سياسي را مي‌توان موثرترين راه براي شعله‌ور كردن مشاركت سياسي به شمار آورد. اولين جلوه‌هاي آن در آستانه جنگ روسيه و اوكراين بود كه دولت اوكراين شروع به انتشار ميم در حساب رسمي توييتر خود به عنوان راهي براي جلب حمايت مردمي كرد. يكي از ميمها كه در نوامبر 2021 منتشر شد، از طنز براي تضعيف علني انكار روسيه در مورد طرح حمله به اوكراين استفاده كرد. يكي ديگر از يك ميم سردرد ساده براي انتقال استرس ناشي از همسايه بودن با روسيه استفاده كرد. اين الگوهاي رفتاري اگرچه ساده و طنزآميز بود، اما هزاران نفر را تشويق كرد تا در گفت‌وگو درباره واقعيت نگران‌كننده جنگ قريب‌الوقوع مشاركت كنند. در ايالات‌متحده تعدادي محقق، ميم‌هاي فيس‌بوك را در طول انتخابات رياست‌جمهوري 2016 بررسي كردند. به طور كلي، آنها دريافتند كه صفحات ميم فيس‌بوك درباره نامزدهاي رياست‌جمهوري، دونالد ترامپ و هيلاري كلينتون، لحن منفي دارند. ميم‌هاي ترامپ بيشتر به مدل مو و حالات صورت او اشاره مي‌كردند، درحالي كه ميم‌هاي كلينتون به رسوايي ايميل و روابط او اشاره مي‌كردند. ميم به مردم عادي اجازه مي‌دهد تا از رسانه‌هاي جريان اصلي كه در طول تاريخ دروازه‌بان مضامين و گفتمان‌هاي سياسي بوده‌اند، عبور كنند. اكنون، سازندگان ميمها اين قدرت را دارند كه ايده‌ها را با مخاطبان آنلاين به طور گسترده به اشتراك بگذارند، مكالمات سياسي را شكل دهند و درنهايت بر سرنوشت جامعه تاثير بگذارند. ميم‌هاي سياسي علاوه بر اينكه به آن هياهويي مي‌افزايند كه در رسانه‌هاي اجتماعي در معرض آن قرار مي‌گيريم، ابزاري خرابكارانه براي به چالش كشيدن گفتمان‌هاي مسلط دولت‌هاي استبدادي فراهم مي‌كنند. ميم‌هاي سياسي توازن قدرت را برهم مي‌زنند و به افراد عادي اجازه مي‌دهند تا صداي خود را به صورت بلند و ناشناس بيان كنند و مي‌توان از آنها به عنوان وسيله‌اي براي ابراز خشم و نارضايتي سياسي استفاده كرد.
نظريه‌هاي توطئه- ميمها جنبه تاريك هم دارند؛ كمك به انتشار اطلاعات نادرست و تئوري‌هاي گزيده و توطئه كه مي‌توانند تاثيراتي در دنياي واقعي داشته باشند، همان‌طور كه در طول همه‌گيري كوويد-19 و واكسن آشكار شد، ميمها به شكل نظريه‌هاي توطئه ظاهر شدند كه محتواهاي بدون پشتوانه علمي بسيار بر مردم تاثير گذاشت.
به طور كلي با چالش‌هاي سلامت روان و سوادرسانه در جامعه، ميم‌هاي توطئه ممكن است مشكل‌سازتر باشند. بعد از اينكه فرد يا گروهي از افراد نظراتي نزديك به شما را به اشتراك مي‌گذارند، شما بلافاصله احساس تعلق كرده، بازنشر مي‌كنيد و اين به باورهاي شما در راستاي اهداف خاص مسير مي‌دهد. به زودي هر لحظه فرهنگي و هر خبري يك الگوي رفتاري همراه خواهد داشت و آن ميم بخش بزرگي از گفت‌وگوهاي جريان اصلي در مورد آن رويداد خواهد بود كه به راحتي با تبديل شدن به يك روند ويروسي، محبوبيت پيدا مي‌كند. جلوگيري از گسترش آن اجتناب‌ناپذير است و با وجود عمر كم يك ميم اما قابليت تكامل آن در طول زمان وجود دارد. بازاريابي، اقتصاد، مذهب، سياست و به هرجا كه بنگريم، ردپاي ميمها در آن وجود خواهد داشت. ميمها بذرهايي هستند كه جنبش‌هاي اجتماعي از آن رشد مي‌كنند اما براي گل دادن، بايد خانه‌هاي خود را در زمين حاصلخيز اذهان و فرهنگ‌ها بجويند و اثرات مثبت يا منفي آن تا حد زيادي به نحوه استفاده ما از آن بستگي دارد.
منابع:
nytimes.com, Memes.com, wired.co.uk, bbc.com, Memes to Movements
پاورقي: 1- Non-Fungible Token.