محمدابراهيم ترقي‌نژاد/ 20 روز پيش بود كه ايران و گروه 1+5 پس از سال‌ها گفت‌وگوي پرفراز و نشيب بر سر دستيابي به يك راه‌حل مشترك براي عبور از اختلاف‌ها بر سر برنامه هسته‌اي كشورمان، در دور جديدي از مذاكرات حساس، نفسگير و فشرده توانستند در وين به توافق دست يابند. توافق هسته‌اي ايران كه بي‌ترديد مي‌توان از آن به عنوان «توافق قرن» نام برد، از جنبه‌هاي گوناگون داراي اهميت است و مي‌تواند به عنوان نقطه‌عطفي در تاريخ ديپلماسي به شمار آيد. پيامدهاي اين توافق را مي‌توان در سطح‌هاي گوناگون داخلي، منطقه‌اي و بين‌المللي به چشم ديد. «روي كار آمدن دولت حسن روحاني» و «به خط آخر رسيدن تحريم‌ها»؛ اينها دو عاملي هستند كه دكتر نادر انتصار، استاد و رييس دانشكده علوم سياسي و امور جزايي دانشگاه جنوب آلاباما در گفت‌وگو با «اعتماد» معتقد است كه از جمله عوامل موثر در دستيابي توافق پس از سال‌ها در برهه كنوني هستند. اين تحليلگر ارشد مسائل سياست خارجي كه در روزهاي آتي، جديدترين كتابش با نام «گفت‌وگوهاي هسته‌اي ايران» منتشر خواهد شد، معتقد است پايداري و استحكام توافق هسته‌اي بستگي به اجراي تمام مفاد آن دارد يعني كشورهايي كه اين قرارداد را امضا كردند نبايد دبه درآورند. وي كه افراطيون و جنگ‌طلبان در كنگره امريكا را مهم‌ترين چالش توافق هسته‌اي مي‌داند، در خصوص ابعاد منطقه‌اي توافق تاكيد دارد كه كشورهاي منطقه ديگر نمي‌توانند روي انزواي ايران براي يكه‌تازهاي خود حساب كنند و انتظار ماهيگيري آسان و دايمي از آب گل‌آلود داشته باشند. مشروح گفت‌وگوي «اعتماد» با نادر انتصار در ادامه مي‌آيد:
اهميت دستيابي به توافق هسته‌اي پس از 12 سال مناقشه و مذاكره در اين باره چيست؟
مهم‌ترين پيغام دستيابي به توافق هسته‌اي اين است كه استفاده از راه ديپلماسي براي حل اختلافات همواره بهتر از راه‌هاي ديگر منجمله تهديد و جنگ است. يعني ديپلماسي به طرفين اين فرصت را مي‌دهد از «نه گفتن به آري» گفتن قدم بردارند.
چه عواملي موجب شد تا مذاكرات پس از سال‌ها رايزني به موفقيت برسد و توافق هسته‌اي به دست آيد؟
دو دليل را مي‌توان بيان كرد؛ يكي اينكه بعد از روي كار آمدن دولت آقاي روحاني، دولت‌هاي غربي به اين نتيجه رسيدند كه بهترين فرصت براي حل مناقشه هسته‌اي با ايران فراهم شده است. سه كشور اروپايي مذاكره‌كننده با نحوه برخورد آقاي روحاني با پرونده هسته‌اي ايران از قبل آشنايي داشتند و آن را مثبت ارزيابي كرده بودند. دليل ديگر، اين بود كه دولت اوباما به اين نتيجه رسيده بود كه تحريم‌هاي اقتصادي به خط آخر رسيده‌اند و بيشتر از آن كاربردي نخواهند داشت.
دستاوردهاي توافق هسته‌اي براي ايران چيست؟
از نظر اقتصادي، توافق هسته‌اي به رونق بخشيدن اقتصاد ايران و ورود ايران به بازارهاي جهاني كمك خواهد كرد. البته اين روند مدتي طول خواهد كشيد. از نظر سياسي، روابط ايران با اكثر كشورهاي دنيا عادي خواهد شد. در خاورميانه به خصوص در خليج فارس بهبود روابط ايران با كشورهاي منطقه در درازمدت به صورت عادي برخواهد گشت ولي در آينده نزديك تشنج‌هاي موجود باقي خواهند بود.
اين توافق چه دستاوردهايي نيز براي دولت اوباما در پي خواهد داشت؟
اگر اين توافق دوام بياورد و اثرات مثبت آن را در سال‌هاي آينده مشاهده كنيم، توافق هسته‌اي با ايران به عنوان بزرگ‌ترين دستاورد سياست خارجي اوباما خواهد بود. البته با توجه به اينكه دوران حكومت اوباما به پايان نزديك است ما بايد اثرات اين توافق را در دوران بعد از اوباما مشاهده كنيم. با توجه به اينكه كنگره امريكا در دست افراطيون ضد ايران است اگر رييس‌جمهور آينده امريكا هم يك افراطي از حزب جمهوريخواه باشد آن وقت ديگر نمي‌شود روي دوام توافقنامه هسته‌اي حساب كرد.
مهم‌ترين عواملي كه مي‌تواند به پايداري و استحكام توافق هسته‌اي ميان ايران و غرب منجر شود، چيست؟
پايداري و استحكام توافق هسته‌اي بستگي به اجراي تمام مفاد آن دارد يعني كشورهايي كه اين قرارداد را امضا كردند نبايد دبه درآورند. قدم‌هاي لازم براي ايجاد اعتماد بين طرفين نيز نقش مهمي در پايداري اين قرارداد بازي خواهند كرد. بدون ايجاد اعتماد هيچ قراردادي در سطح بين‌المللي دوام چنداني نخواهد داشت.
توافق هسته‌اي با چه چالش‌هايي در هفته‌هاي آتي روبه‌رو است؟
مهم‌ترين چالش از طرف كنگره امريكا كه اكثريت نمايندگان آن مخالف توافق هسته‌اي هستند، خواهد بود. آقاي اوباما همواره گفته است كه در صورت رد توافق هسته‌اي، او تصميم كنگره را وتو خواهد كرد. بعد از وتوي اوباما كنگره مي‌تواند با دو سوم آرا وتوي اوباما را رد كند. در حال حاضر مخالفان اين قرارداد، آراي كافي براي رد وتوي اوباما را ندارند ولي مخالفان ايران و قرارداد هسته‌اي به طور سرسام‌آوري تبليغات بر ضد قرارداد را شروع كرده‌اند. اگر مخالفان بتوانند نظرات تعداد محدودي از نمايندگان كنگره را به طرف خود تغيير دهند آنها موفق خواهند شد كه توافق هسته‌اي را بي‌ارزش كنند و از اجراي مفاد آن از طرف امريكا جلوگيري كنند. به طور خلاصه، افراطيون و جنگ‌طلبان در كنگره امريكا و طرفداران آنها در جامعه امريكا بزرگ‌ترين خطر براي شكست توافق هسته‌اي باقي خواهند ماند.
در روزهاي اخير شاهد انبوه سفرهاي مقام‌هاي عالي كشورهاي اروپايي به ايران هستيم، ارزيابي‌تان از اين سفرها چيست؟
كشورهاي اروپايي مايل هستند كه هر چه زودتر روابط خود را با ايران ترميم كنند. آنها به اهميت ايران به عنوان كشوري مطرح در خاورميانه واقف هستند و مي‌خواهند كه روابط سياسي و اقتصادي خود را گسترش دهند و به قول معروف نان خود را هنوز كه آتش گرم است به تنور بزنند قبل از اينكه رقباي آنها وارد گود شوند. اين كشورها به خوبي مي‌دانند كه ايران مي‌تواند نقش سازنده‌اي در حل بسياري از مشكلاتي كه خاورميانه با آن روبه‌رو است، ايفا كند.
آيا اين سفر انگيزه‌هايي براي بهبود روابط ايران و امريكا از سوي دولتمردان امريكايي ايجاد نكرده است؟
اين ممكن است در ميان تعداد محدودي از دولتمردان امريكايي صحت داشته باشد ولي اكثر سياستمداران امريكايي در 30 سال گذشته چنان نظريه منفي در مورد ايران در ذهن خود درست كرده‌اند كه بهبود رابطه ايران و امريكا را من در آينده نزديك امكان‌پذير نمي‌بينم. ما بايد منتظر نسل آينده سياستمداران امريكايي براي بهبود رابطه ايران و امريكا باشيم.
فكر مي‌كنيد توافق هسته‌اي چه تاثيري در روابط ايران با روسيه و چين مي‌گذارد؟
با ورود تدريجي كشورهاي مختلف به بازار ايران، چين و روسيه آن دست آزادي را كه در كنترل اقتصاد خارجي ايران داشتند نخواهند داشت و از اين زاويه مجبور خواهند شد كه با كشورهاي ديگر رقابت كنند. يعني ايران مجبور نخواهد بود كه فقط كالاهاي كم‌مرغوب چيني را با قيمت‌هاي بالا خريداري كند. براي روسيه هم مشكل‌تر خواهد بود كه كنترات‌هاي يكطرفه با ايران امضا كند و از انزواي ايران استفاده سياسي و اقتصادي كند ولي ايران براي رابطه خود با چين و روسيه اهميت قايل است و رابطه خود با اين دو كشور را به طور قوي ادامه خواهد داد.
پيامدهاي منطقه‌اي توافق هسته‌اي را چه مي‌دانيد؟
مهم‌ترين پيامد منطقه‌اي توافق هسته‌اي اين است كه كشورهاي منطقه ديگر نمي‌توانند روي انزواي ايران براي يكه‌تازهاي خود حساب كنند و انتظار ماهيگيري آسان و دايمي از آب گل‌آلود داشته باشند. آنها سال‌ها است كه امنيت خود را در ناامني ايران مي‌ديدند. در آينده آنها مجبور خواهند شد نظرات و سياست‌هاي خود را با واقعيت‌هاي جديد. تطبيق دهند.
واكنش كشورهاي منطقه خاورميانه نسبت به توافق هسته‌اي را چگونه ديديد؟
به طور كلي كشورهاي خاورميانه نظرات مثبتي به توافق هسته‌اي نشان داده‌اند و از امضاي قرارداد پشتيباني كرده‌اند. البته تعداد محدودي از كشورهاي خاورميانه به خصوص عربستان سعودي و البته اسراييل واكنش منفي به توافقنامه داشته‌اند.
آيا توافق هسته‌اي مي‌تواند منجر به گفت‌وگوهاي ايران و عربستان براي حل بحران‌هاي منطقه‌اي شود؟
اختلافات ايران و عربستان سعودي بسيار عميق هستند و ما نبايد انتظار بهبود روابط تهران - رياض را در آينده نزديك داشته باشيم. البته من امكان همكاري‌هاي ايران و عربستان را به طور محدود در برخي بحران‌هاي منطقه‌اي رد نمي‌كنم ولي نبايد منتظر يك چرخش ۱۸۰ درجه‌اي در رابطه تهران و رياض باشيم.
اين مساله نسبت به امريكا چگونه است؟ به عبارت ديگر، همكاري منطقه‌اي ايران و امريكا براي حل مسائل موجود در منطقه و از جمله همكاري براي مبارزه با تروريسم با دستيابي به توافق امكان‌پذير است؟
احتمال همكاري محدود بين ايران و امريكا در برخي بحران‌هاي منطقه‌اي بيشتر از احتمال همكاري ايران و عربستان است. ما شاهد اين همكاري‌هاي محدود در سابق در افغانستان و در مقابله با داعش بوده‌ايم و قرارداد هسته‌اي كمكي به اين نوع همكاري‌ها در آينده خواهد كرد به شرط اينكه حسن نيت وجود داشته باشد.
آيا اين توافق مي‌تواند به ايجاد يك رژيم امنيتي خلع سلاح در خاورميانه منجر شود؟
تنها كشور خاورميانه كه سلاح اتمي دارد، اسراييل است و اين كشور علاقه‌اي به خلع سلاح نشان نداده است و فقط مايل به صحبت براي جلوگيري از دستيابي احتمالي ساير كشورها به دانش اتمي است. تا زماني كه خلع سلاح اتمي اسراييل به طور جدي مطرح و دنبال نشود، ايجاد يك رژيم امنيتي خلع سلاح در خاورميانه افسانه‌اي بيشتر نخواهد بود.