رمزگشايي كتیبه ابوالهول باستاني
محمود فاضلي
كتيبه اسرارآميز روي نقاشي ابوالهول باستاني كه براي دههها دانشمندان را متحير كرده بود، سرانجام بهعنوان نوشته يوناني رمزگشايي شد. براي چندين دهه، آنها براي رمزگشايي اين كتيبه ناموفق بودند، شايد به اين دليل كه در يك گسست «غير معمول» از هنجارهاي باستاني از راست به چپ خوانده ميشود. مجسمه ابوالهول برنزي كه قدمت آن به قرن سوم ميرسد، از «داچيا»، يك استان رومي كه تا حد زيادي با روماني امروزي مطابقت دارد، منشا گرفته است. مجسمه پس از كشف در قرن نوزدهم، در حدود سال 1848 به سرقت رفت و هرگز پيدا نشد، اما نقاشي دقيقي از ابوالهول باقي مانده بود. در طراحي، كتيبهاي كه از تعداد انگشت‌شماري شخصيت تشكيل شده است، روي پايه مجسمه ديده ميشود. مجسمه مفرغي ابوالهول متعلق به قرن سوم ميلادي است.
ابوالهول يكي از شناخته شدهترين چهره‌هاي دوران باستان، شكلهاي مختلفي را در تمدنهاي يونان، خاور نزديك و آسيا به تصوير كشيد. ابوالهول با ويژگيهايي از جمله سر انسان نر يا ماده، بدن شير و بالهاي يك پرنده غول‌پيكر، نماد قدرت است. ابوالهول قديميترين و بزرگترين مجسمه ساخته شده در دوران «پادشاهي قديم مصر» (حدود ۲۶۸۶ تا ۲۱۸۱ قبل از ميلاد) است كه به آن «عصر اهرام» نيز ميگويند. اين مجسمه كه در كرانه غربي رود نيل واقع شده است، موجودي نيمه مرد و نيمه شير را به تصوير ميكشد كه سربند سلطنتي بر سر و ريش بر چهره دارد. حوالي ۱۸۰۰ ميلادي بود كه مجسمه عظيم ابوالهول كه تا گردن در شن فرو رفته بود براي نخستين‌بار در يك كاوش باستان‌شناسي مدرن كشف شد. اين پروژه باستان‌شناسي به سرپرستي «جيواني باتيستا كاويجليا»، كاوشگر ايتاليايي انجام شد و باستان شناسان موفق شدند شنها را به حدي از مجسمه كنار بزنند كه تنه او مشخص شود. كاوش در كنار اين مجسمه تا قرن نوزدهم ميلادي ادامه پيدا كرد و در نهايت باقي قسمتهاي تنه مجسمه عظيم ابوالهول به‌همراه سنگ يادبود «تحوتموس چهارم» نيز آشكار شد. پيتر ريوز (Peter Revesz) نويسنده و استاد دانشگاه معتقد است: «ابوالهول توسط سازندگان و استفاده‌كنندگان اصلي اين مصنوع بهعنوان نمادي از يك خداي اسطورهاي كه آنها را مورد احترام و پرستش قرار مي‌دادند، بوده است. اين مطالعه در مجله Mediterranean Archaeology and Archaeometry منتشر شده است. شايد در ابتدا شخصيت‌ها مرموز به نظر برسند، اما هنگامي كه مورد توجه قرار ميگيرند، شخصيت‌ها بهراحتي بهعنوان حروف الفباي يوناني قابل تشخيص ميشوند كه تعدادي از آنها به شكل باستانيتري هستند. «ريوز» معتقد است: «شعر رمزگشايي شده قابل توجه است، زيرا فرقه ابوالهول بخشي از جريان اصلي اساطير روم باستان نبود كه خدايان و الهه‌هاي رومي را كه بسياري از مردم امروز با آنها آشنا هستند، نشان ميدهد. اين منحصر به فرد است كه اين مجسمه ابوالهول برخي آيينهاي اقليت در امپراتوري روم را ارايه مي‌كند كه سوابق آن بسيار كمياب است.رمزگشايي از اين شعر باستاني از اين حيث با ارزش است كه مذهب ابوالهول هرگز بخشي از جريان اصلي اسطوره‌هاي روم باستان كه شامل خدايان و الهه‌هاي رومي مي‌شدند و براي مردم امروزي آشنا هستند، نبوده است. او تاكيد مي‌كند كه اين مجسمه منحصربه‌فرد است، زيرا سندي تاريخي از وجود برخي فرقه‌هاي مذهبي اقليت است كه ثبت تاريخي آنها در تاريخ روم بسيار اندك است. تصاويري از اين خدا براي اولين‌بار در قرن سوم قبل از ميلاد در مصر و بخشهايي از خاورميانه مشاهده شد و بعدها بر اساس فرهنگ لغت كلاسيك آكسفورد در سراسر جهان از جمله مديترانه يافت شدند. به باور «ريوز» با استفاده از اين ويژگيهاي شاعرانه، كاتب متن خاصي را انتخاب كرد كه همچنين با دقت و هنرمندانه ساخته شده بود. ابوالهول موجود افسانهاي است كه در چندين فرهنگ مختلف وجود داشته است. «ابوالهول» معمولا به شكل موجودي با سر انسان، شاهين، گربه يا گوسفند و بدن شير با بالهاي شاهين به تصوير كشيده شده است. با اين حال، ظاهرا اين موجود با توجه به منطقهاي كه در آن به تصوير كشيده مي‌شد، تفاوتهايي دارد. در داستان «اديپ» در يونان باستان، ابوالهول بهعنوان موجود وحشتناكي توصيف شده است كه با معمايي نيرنگ‌‌آميز از شهر «تمس» محافظت مي‌كند. با اينكه ابوالهول در سنتهاي يونان با سر زن و كردار بدخواهانه توصيف ميشود، اما در مصر ابوالهول را با سر مرد به تصوير كشيدهاند كه بيشتر بهعنوان نمادي از نيروي خيرخواه در نظر گرفته مي‌شد.