نگاهي به كاركرد آموزشي كارزارها
حورا طهراني
يونسكو در دهه دوم قرن 21 تعريف جديدي از سواد ارايه داد. طبق اين تعريف، صرف داشتن توانايي خواندن و نوشتن براي زندگي امروز كافي نيست و افراد براي باسواد محسوب شدن به حداقل دوازده نوع مهارت يا سواد نياز دارند كه سواد سلامت، ارتباطي، اجتماعي، سياسي، نژادي و قومي، بوم‌شناختي، محيط‌زيست و... از اين دست هستند. در سال 2017 يونسكو تعريف ديگري هم براي سواد مطرح كرد كه عبارت است از: توانايي افراد براي ايجاد تغيير در زندگي فردي و اجتماعي خود با بهره‌مندي از دانش و آموخته‌هاي‌شان. ارتقاي سواد عمومي با تعاريف جديد در ايران، نيازمند برنامه‌ريزي آموزشي و اقدامات همزمان و همسوي نهادهاي دولتي و غيردولتي براي همه گروه‌هاي اجتماعي بود. اما آنچه در عمل اتفاق افتاد، گذشته از مشكلات متعدد در سياست‌گذاري، برنامه‌ريزي آموزشي و اجراي برنامه‌ها، مقاومت آگاهانه و ناخودآگاه افراد جامعه مقابل آموزش بود. دلايل اين مقاومت، موضوع بحث نيست اما همين نكته ضرورت آموزش غيرمستقيم را بيش از پيش برجسته مي‌كند. رسانه‌هاي جمعي، شبكه‌هاي اجتماعي و در يك كلام، اينترنت مناسب‌ترين بستر براي اين شكل از آموزش شناخته شد. كارزارها در بستر اينترنت بارها و بارها بازنشر و به افراد بيشتري معرفي مي‌شوند و مشاركت بيشتري را جذب مي‌كنند و از اين طريق ميزان نفوذ و تاثيرگذاري خود را بالا مي‌برند، اما اين همه ماجرا نيست... اگر تجربه به اشتراك گذاشتن كارزار يا تصوير مربوط به مشاركت و امضاي خود، در اينترنت را داشته باشيد، به احتمال زياد به غير از اينكه با سوال‌هايي چون «امضا كردن فايده‌اي هم دارد؟» مواجه شده باشيد، به پرسش‌هايي از قبيل: «داستان چيست؟»، «منظور و معني اين كارزار چيست؟» و... هم پاسخ داده‌ايد. اگرچه كارزارها و گسترش اين شكل مطالبه‌گري براي بالا بردن سطح دانش و آگاهي عمومي و ارتقاي انواع سواد در جامعه كافي نيست اما ابزار مناسبي براي ايجاد انگيزه و حس نياز به كسب اطلاعات بيشتر و هدفمند است و اين جداي از كارزارها و كمپين‌ها با اهداف آموزشي و افزون بر آنهاست كه به شكل مستقيم در بالا بردن سطح دانش عمومي جامعه، نقش بازي مي‌كنند. افراد در قالب اين پرسش و پاسخ‌هاي دوستانه و خودماني براي آگاه شدن از چند و چون يك كارزار، به اطلاعاتي در حوزه‌هاي گوناگون دست مي‌يابند و چه‌بسا سوال‌هايي براي‌شان به وجود آيد و درصدد يافتن پاسخ آنها برمي‌آيند. مواجهه افراد با يك كارزار يعني شناخت اوليه از يك گروه اجتماعي مطالبه‌گر و دغدغه‌ها و مطالبات آنها، حداقل يك فرد، نهاد، سازمان يا وزارتخانه كه در آن مورد خاص مسوول است و بايد پاسخگو باشد و به طور كلي مخاطرات و بحران‌هاي موجود در عرصه‌هاي مختلف. بسياري از افراد ممكن است در ابتدا در مورد يك موضوع بي‌اطلاع يا بي‌تفاوت باشند اما در نتيجه كنش موفق يك كارزار موضوع به دغدغه آن افراد تبديل شود. واژه‌ها و اصطلاحات، تخصصي‌تر از آنچه عموم مردم در زندگي روزمره با آن سر و كار دارند، در عنوان و متن كارزارها به چشم مي‌خورند و تكرار مواجهه افراد با آنها قدمي است براي ارتقاي سطح آگاهي. كارزارها ماهيتي غيردولتي و مردمي دارند و مي‌توانند به عنوان يك ابزار براي يادگيري غيررسمي عمل كنند كه نه تنها باعث آگاهي آني مردم مي‌شوند، بلكه در طولاني‌مدت رفتارها و نگرش‌ها و همچنين سطح دانش و آگاهي را ارتقا مي‌دهند و برخلاف سيستم‌هاي آموزشي رسمي كه معمولا زمان‌بر و داراي محدوديت‌هاي متعدد هستند، به طور غيررسمي اما مستمر بر ذهن مردم تاثير بگذارند. اين ويژگي باعث مي‌شود كه فرد در زندگي روزمره بدون فشار و استرس موجود در آموزش‌هاي رسمي اطلاعات جديد كسب كند. به اين ترتيب، مي‌توان از كارزارها به عنوان مكمل آموزش رسمي و برنامه‌ريزي شده ياد كرد كه تا حدي قابليت پر كردن خلأهاي موجود در آموزش برنامه‌ريزي شده را نيز دارد. بازگرديم به آخرين تعريفي كه يونسكو از سواد ارايه داد؛ توانايي فرد براي ايجاد تغيير در زندگي خود با استفاده از دانش و مهارت‌هايي كه كسب كرده است. ما در اينجا از تغييراتي سخن مي‌گوييم كه نيازمند تغيير رفتار در جامعه، حاكميت و قانون هستند. آشنايي با كارزار، علاوه بر اينكه مشاركت و كنش شهروندي را در افراد تقويت مي‌كند، به شهروندان مي‌آموزد چگونه با شناخت عوامل و عناصر موثر در ايجاد و دوام يك مشكل و همچنين استفاده از مشاركت ديگر شهروندان، خواستار پاسخگويي افراد و نهادهاي مربوط شوند و از اين طريق مقدمات تغيير مثبت در زندگي فردي و اجتماعي خود و ديگران را فراهم كنند. در مجموع مي‌توان گفت كه كارزارها علاوه بر آگاهي‌بخشي، به افزايش انواع سواد و مهارتهاي اعضاي جامعه كمك مي‌كنند و به مردم ياد مي‌دهند كه چگونه رفتارهاي روزمره خود را بهبود ببخشند يا براي رويارويي با چالش‌هاي جديد آماده باشند. بدين منظور طراحي كارزارهايي هماهنگ با نيازهاي آموزشي گروه‌هاي مختلف اجتماعي در حوزه‌هاي مختلف سواد مي‌تواند افزايش دانش عمومي را تسريع و تسهيل كند.
پژوهشگر و مدرس سواد رسانه