گزارشي اسنادي - پژوهشي - روزنامه‌نگاري از ديپلماسي «فرهنگ و هنر» براي شناساندن «زبان فارسي» به جهانيان:
چگونگی تاسیس «كتابخانه وزارت خارجه»
مريم مهدوي اصل
اشاره - گاهي، فقط يك برگ سند كافي است تا تبديل به منبع «آگاهي جمعي» شود. چرا كه از نظر دانش و هنر روزنامه‌نگاري، هيچ چيزي به اندازه يافتن «حقيقت» براي «اطلاع‌رساني» به آحاد جامعه، مهم و با ارزش نيست. زيرا فقط در نتيجه بالا رفتن سطح «آگاهي عمومي» است كه علت و ريشه‌هاي دردهاي اجتماعي و اقتصادي كه عموما به روش‌هاي سياست‌گذاري اشتباه بازمي‌گردند، شناخته مي‌شوند تا در نهايت از ورود به مرحله آسيب‌هاي حاد و خطرناك غيرقابل درمان كه عموما جامعه را فلج مي‌كنند، جلوگيري شود. بنابراين، از آنجا كه نخستين و آخرين وظيفه دستگاه ديپلماسي كشور در هر دوره تاريخي مبتني است بر «تامين منافع ملي»، برپايه «منافع كشور»، و اين امر در سه دايره كوتاه‌مدت، ميان‌مدت و بلند‌مدت انجام مي‌شود، امروز در روزنامه «اعتماد» به اسناد ديپلماسي «فرهنگ و هنر» مي‌پردازيم كه نام و امضاي علي‌اصغر حكمت، وزير امور خارجه در سال‌هاي ۱۳۲۷ و ۱۳۳۷ خورشيدي در پاي آن ثبت شده است.
اساسنامه و آيين‌نامه شوراي كتابخانه وزارت امورخارجه
در آرشيو مطبوعات مجلس، در نشريه «وزارت امورخارجه»، آذرماه ۱۳۲۸ درباره «آيين‌نامه كتابخانه وزارت امورخارجه» آمده است: «ماده۱- كتابخانه وزارت امور خارجه كتابخانه‌ايست اختصاصي كه براي مطالعات و تحقيقات سياسي تاريخي ـ حقوقي ـ اقتصادي و اجتماعي كارمندان و منتسبين وزارت امور خارجه تأسيس شده است. تبصره ـ اشخاص خارج از حوزه وزارت خارجه مطابق شرايط مصرح در آيين‌نامه مخصوص حق استفاده از كتابخانه را خواهند داشت.
ماده۲ـ كتابخانه وزارت امور خارجه داراي يك هيات مشورتي بنام (شوراي كتابخانه وزارت امورخارجه) مي‌باشد كه حدود اختيارات و وظايف آن ضمن آيين‌نامه مصوب پنجم بهمن‌ماه ۲۷ تعيين گرديده است... اين اساسنامه كه مشتمل بر هشت ماده و دو تبصره است در دوازدهمين جلسه شوراي كتابخانه مورخه سوم مردادماه ۱۳۲۸ بتصويب رسيده است. موافقت و تصويب مي‌شود ـ وزير امورخارجه علي‌اصغر حكمت.» همچنين، در ادامه و درباره موضوع «آيين‌نامه شوراي كتابخانه» آمده است: «ماده۱- شوراي كتابخانه تشكيل مي‌شود از دوازده عضو بشرح زير: وزير يا معاون وزارت امورخارجه ـ مديركل ـ رييس كتابخانه ـ رييس حسابداري ـ رييس دانشكده حقوق ـ رييس كتابخانه ملي ـ رييس كتابخانه مجلس ـ رييس كتابخانه دانشكده ادبيات ـ رييس كتابخانه دانشكده حقوق ـ سه‌نفر از دانشمندان... ماده۶ ـ وظايف شوراي كتابخانه وزارت امورخارجه عبارت است از: ... و) تهيه مقدمات و وسائل ارتباط كتابخانه با ساير كتابخانه‌هاي داخله و خارجه كشور و نيز تماس با موسسات فرهنگي داخله و خارجه از قبيل كميسيون ملي يونسكو و نظاير آن... موافقت و تصويب مي‌شود ـ وزير امورخارجه علي‌اصغر حكمت.»
بخشنامه تاسيس كتابخانه‌ها در نمايندگيهاي ايران
در ادامه، در سال ۱۳۳۷ش. در برگي از اسناد فرهنگي وزارت امورخارجه پهلوي دوم، با نام و امضاي علي‌اصغر حكمت، وزير امورخارجه آمده است: «اداره روابط فرهنگي ـ تاريخ ۱ /۱۰/ ۳۷ ـ بخشنامه بكليه نمايندگيهاي شاهنشاهي درخارجه ـ به‌طوريكه استحضار دارند يكي از وسائل شناساندن ايران بخارجيان و دادن پاسخ بتقاضاهاي ارباب دانش و فرهنگيان محل داشتن مجموعه‌اي از كتب ادبي بزبان فارسي است كه هم مورد استفاده اعضاء وزارت امورخارجه قرار گيرد و هم در صورت لزوم مورد استفاده مراجعين واقع شود - وزارت امورخارجه بقدر مقدور همواره نسخي از كتب ادبي و نشرات [نشريات] وزارت فرهنگ و دانشگاه‌هاي ايران براي نمايندگيها ارسال داشته و ميدارد ولي غالبا اين كتب نگاهداري نمي‌شود و اغلب نمايندگيها فاقد كتابخانه ميباشند. بدينوسيله لزوما يادآور مي‌شود كه دركليه نمايندگيهاي شاهنشاهي بايد كتابخانه تاسيس گردد و اگر ممكن نيست يك اطاق را بكتابخانه و قرائتخانه اختصاص دهند لااقل يكي دو قفسه باين‌منظور اختصاص يابد و يكي از اعضاء علاقه‌مند را متصدي آن فرمايند تا صورتي از كتابها تهيه و در دفتري ثبت كند و در موقع مراجعه جواب متقاضيان را بدهد ـ براي تاسيس كتابخانه فعلا يكدوره از نشرات ادبي دانشگاه و يكدوره از نشرات وزارت فرهنگ فرستاده مي‌شود كه جزو اموال دولتي در دفتر مخصوص ثبت شود و كتابخانه نمايندگي شاهنشاهي را اگر موجود نيست به وجود آورد. اقداماتي كه آقايان روساي محترم ماموريت در اجراي اين امر مهم فرهنگي بعمل مياورند موجب مزيد امتنان اينجانب خواهد بود. - وزير امورخارجه . علي‌اصغر حكمت.»
نگارش مكاتبات سياسي به زبان ملي فارسي
همچنين، وي در برگي ديگر از اسناد وزارت امورخارجه در دوره پهلوي دوم از نمايندگيها درخواست كرده است: «اداره روابط فرهنگي ـ وزارت امورخارجه ـ سفارتكبراي شاهنشاهي ايران ـ بغداد ـ ۱۳۳۷ش. ـ به‌طوريكه استحضار دارند يكي از وسائل نشر و ترويج زبان فارسي در كشورهاي خارج نوشتن مكاتب و يادداشتهاي رسمي بزبان فارسي است تا بدينوسيله هم علاقه ماموران دولت شاهنشاهي بحفظ فرهنگ و زبان ملي نشان داده شود و هم در آرشيو ممالك ديگر آثاري از خط و زبان فارسي باقي بماند. و نيز استحضار دارند كه اغلب نمايندگان سياسي جهان براي ابراز علاقه به زبان ملي خود در مراسلات خود بزبان ملي خويش مكاتبه مي‌كنند و احيانا ترجمه‌هاي آن را بالسنه فرانسه يا انگليس ضميمه مي‌كنند. اين معني از چندي پيش مورد توجه دولت شاهنشاهي قرارگرفته و اخيرا مقرر گرديده است كه نمايندگان سياسي ايران نيز براي حفظ شعار ملي و احترام بزبان شيرين بيان فارسي در مراسلات رسمي خود همين رويه پسنديده را پيش گيرند. بنابراين خواهشمند است مقرر فرمايند از اول بهمن‌ماه كليه يادداشتهاي رسمي را كه بدوائر رسمي دولتي محل صادر ميفرمايند بدو زبان فارسي و زبان عربي نوشته و ذيل متن فارسي را امضاء يا مهر فرمايند كه رسميت داشته باشد. البته قبلا بايد مراتبرا [مراتب را] بدولت كشور متوقف فيه بنحو پسنديده‌اي كه زننده نباشد و از خودستايي دور و بادب آميخته باشد اطلاع دهند. دقت در اجراي اين دستور موجب مزيد امتنان از آقايان روساي محترم ماموريت خواهد بود. البته از جريان اجراء امر وزارت‌خارجه را مستحضر خواهند داشت كه بايد گزارش آن بعرض پيشگاه ملوكانه برسد. - وزير امورخارجه علي‌اصغر حكمت.»
اشاره‌اي به «راهنماي تحقيقات ايراني»
در پايان و در همين راستا بايستي به كتاب «راهنماي تحقيقات ايراني» ايرج افشار كه سال ۱۳۴۹ توسط «مركز بررسي معرفي فرهنگ ايران» چاپ شده، اشاره كرد. وي در بخش آرشيو كتابخانه‌هاي جهان در خصوص آرشيو ايران به حدود ۴۵ كتابخانه مملكتي جداي از مجموعه‌هاي خصوصي اشاره كرده كه نام برخي از آنها بدين شرح است: كتابخانه‌هاي دانشگاه (دانشكده ادبيات و علوم انساني)، شهرداري، فرهنگ و مدرسه صدر (رضوّيه) در اصفهان.
كتابخانه‌هاي خانقاه نعمه‌اللهي (نوربخش)، دانشسراي عالي، دانشگاه تهران (كتابخانه‌هاي دانشكده‌هاي الهيات، ادبيات، پزشكي، حقوق و كتابخانه مركزي)، سازمان لغتنامه دهخدا (دانشگاه تهران)، سلطنتي، مجلس سنا، مجلس شوراي ملي، مدرسه عالي سپهسالار، كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران، ملي، ملي ملك، وزارت امورخارجه و موزه ايران باستان در تهران. كتابخانه‌هاي آستان قدس رضوي، دانشگاه (دانشكده ادبيات و علوم‌انساني)، فرهنگ، مدرسه ميرزا جعفر و مدرسه نواب در مشهد و..... نام اين كتابخانه‌هاي مملكتي در دوره پهلوي دوم، از اين جهت مهم است كه وقتي در ميان هزاران برگ اسناد ديپلماسي «فرهنگ و هنر»، صدها برگ از اسناد مخصوص كتاب، كتابداري و كتابخانه‌اي را به صورت خطي و براساس سير تاريخي اسناد دوره قاجار، پهلوي اول و پهلوي دوم تا سال ۱۳۴۶ش. استخراج مي‌كردم، مشاهده كردم كه چگونه دستگاه ديپلماسي كشور، ارتباطات ميان فرهنگي كتابخانه‌اي داخلي و خارجي را براي تامين منافع كشور در بين استان‌ها، و سپس تامين منافع ملي در سطح روابط دوجانبه با كشورها و همچنين روابط چندجانبه در جامعه‌ملل و سپس در سازمان ملل متحد و... مديريت مي‌كرده است. درحقيقت، اكنون طبق اسنادي كه منتشر مي‌شود، مي‌توان گفت يكي از وظايف «كتابخانه مركزي» وزارت امورخارجه در دوره پهلوي دوم اين بوده كه به عنوان كتابخانه «مادر»، مركز تبادلات فرهنگي كتابخانه‌اي در داخل كشور و برقراركننده ارتباطات بين‌المللي كتابداري و كتابخانه‌اي با خارج از مرزهاي ايران باشد. وظيفه و مسووليتي كه نزديك به پنج دهه از توقف آن مي‌گذرد و باعث ناكارآمدي بخش‌هاي بين‌المللي در حوزه‌هاي كتابداري و كتابخانه‌اي كشور شده است.
روزنامه‌نگار پژوهشگر
منبع: كتابخانه ايرانشناسي و آرشيو مطبوعات مجلس