سمیه مصطفایی
ماریو بارگاس یوسا نه تنها به عنوان یک رمان‌نویس برجسته، بلکه به عنوان روشنفکری که پیوندی عمیق و ماندنی بین ادبیات و سیاست ایجاد کرده است، در تاریخ ادبیات جهان جایگاه ویژه‌ای دارد. آثار او که به بررسی ماهیت قدرت، بهره‌کشی، خشونت و وضعیت انسان در تنگناهای ازلی و ابدی ساختارهای هژمونیک می‌پردازند، تصویری جامع و دقیق از تحولات سیاسی و اجتماعی امریکای لاتین در قرن بیستم و بیست و یکم پیش روی مخاطب می‌گذارند. آنچه آثار یوسا را از دیگر نویسندگان، به خصوص نویسندگان امریکای لاتین متمایز می‌کند، نگاه او به نویسندگی به مثابه امری ضروری، برآمده از تعهد و کار بی‌وقفه است. همین تعهد و ضرورت بود که رفتهرفته پای یوسا را به عالم سیاست باز کرد.
از پرو تا جهان، سفر ادبی و سیاسی
یوسا در ۲۸ مارس ۱۹۳۶ در آرکیپای پرو به دنیا آمد. والدینش کمی پس از تولد او از هم جدا شدند و یوسا دوران کودکی خود را در کوبابامبای بولیوی در کنار پدربزرگ و مادربزرگ مادری‌اش گذراند. در ده سالگی، بازگشت به پرو، سرنوشت او را با مدرسه خشن نظامی لئونسیو پرادو در لیما گره زد؛ تجربه‌ای تلخ که بعدها بذر نخستین رمان تحسین‌شده‌اش، «سال‌های سگی» را در ذهن او کاشت. یوسا در 16 سالگی اولین نمایشنامه خود به نام «گریز از اینکا» را نوشت. یوسا تحصیلات دانشگاهی خود را در دانشگاه ملی سن مارکوس لیما در رشته ادبیات و حقوق به پایان رساند. در همین دوران به روزنامه‌نگاری روی آورد و در سال ۱۹۵۹ با دریافت بورسیه تحصیلی به اسپانیا رفت و سپس به پاریس نقل مکان کرد. جایی که به عنوان معلم زبان و روزنامه‌نگار فعالیت می‌کرد. او که در جوانی به اندیشه‌های چپ گرایش داشت و از فیدل کاسترو حمایت می‌کرد، پس از حبس هبرتو پادیلا، شاعر کوبایی در سال ۱۹۷۱، به تدریج از آرمان‌های چپ فاصله گرفت. در دهه ۱۹۸۰ به لیبرالیسم گرایید و در سال ۱۹۹۰ به عنوان نامزد جبهه دموکراتیک (ائتلافی از احزاب راست میانه و نئولیبرال) در انتخابات ریاست‌جمهوری پرو شرکت کرد؛ اما در نهایت از آلبرتو فوجیموری شکست خورد.
دوشادوش غول‌هایی چون مارکز
ماریو بارگاس یوسا به عنوان چهره محوری جنبش ادبی «بوم» در امریکای لاتین دهه‌های سرنوشت‌ساز ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، دوشادوش غول‌های ادبی‌ای همچون گابریل گارسیا مارکز، خولیو کورتاسار و کارلوس فوئنتس، ادبیات این قاره را به صحنه جهانی کشاند. نبوغ او در داستان‌سرایی با ویژگی‌های منحصربه‌فردی همچون استفاده چیره‌دستانه از تکنیک‌های روایی، دیالوگ‌های چندلایه، جابه‌جایی‌های زمانی کاربردی، هم‌آمیزی موفق واقعیت (به طور اخص واقعیت‌های سیاسی و تاریخی) و خیال و واکاوی ساختارهای قدرت مبتنی بر خشونت در امریکای لاتین نمایان میشود. چنان که خود یوسا در گفت‌وگوهایش عنوان می‌کند در طول مسیر نویسندگی‌اش تحت تاثیر تکنیک‌های روایی ویلیام فاکنر، توصیفات دقیق گوستاو فلوبر، تعهد ادبی ژان پل سارتر و ایجاز و عمق اندیشه خورخه لوییس بورخس بوده است.
«سال‌های سگی» در مدرسه نظامی
اولین رمان یوسا تحت عنوان «سال‌های سگی» که در سال 1963 به چاپ رسید براساس تجربیات شخصی نویسنده در مدرسه نظامی لئونسیو پرادو نوشته شده و در ساختاری غیرخطی و چند زمانی ماجرای گروهی از نوجوان‌ها را روایت می‌کند که در محیطی آکنده از خشونت و فساد، برای بقا می‌جنگند؛ سرنوشتی شوم که درنهایت به قتل یکی از آنان ختم میشود. مرگ این دانش‌آموز پرسش‌هایی اساسی درباره تعهد و مسوولیت، معصومیت از دست رفته، احساس گناه، قدرت انتخاب، شکست و اختگی را پیش روی مخاطب می‌گذارد. انتخاب این مدرسه نظامی که دانش‌آموزانش از طبقات مختلف جامعه هستند بستری مناسب را برای یوسا فراهم می‌آورد که بتواند به سازوکارهای ساختار قدرت در مقیاسی کلان‌تر بپردازد. انتشار این کتاب، همان‌طور که انتظار می‌رفت، با واکنش تند مقامات نظامی پرو مواجه شد و هزار نسخه از آن در محوطه مدرسه سوزانده شد.
«خانه سبز» یادآوری لئونسیو پرادو
سه سال بعد یوسا رمان «خانه سبز» را منتشر کرد. این رمان با به کارگیری تکنیک‌های روایی پیچیده، داستان‌های موازی چند شخصیت را در جنگل و صحرا روایت می‌کند؛ جنگل‌های پرو و شهر بیابانی پیورا، دو تضاد آشکار که یادآور فضای جهنمی لئونسیو پرادو هستند. این اثر که بازی‌های تکنیکی و روایی بیشتری دارد به روشنی تاثیر قلم ویلیام فاکنر بر یوسا را نشان می‌دهد. مضمون بهره‌کشی، پنج داستان موازی را به هم می‌رساند و اساس تعامل شخصیت‌ها میشود؛ یوسا در این اثر چهره‌های ملون بهره‌کشی جسمی، مادی و اخلاقی را پیش روی مخاطب می‌گذارد. در این رمان هم همانند بسیاری از دیگر آثارش، اگرچه یوسا به شخصیت‌هایش اجازه قهرمان شدن نمی‌دهد، اما صحنه را برای مبارزه تمام عیار آنها به خوبی مهیا می‌کند و راه را بر انفعال شخصیت‌ها و بی‌رمق شدن روایت‌ها می‌بندد.
«گفت‌وگو در کاتدرال» درباره دیکتاتوری و فساد سیاسی
در سال 1969 یوسا داستان «گفت‌وگو در کاتدرال» را روانه بازار کرد. این اثر که بسیاری آن را شاهکار یوسا می‌دانند، تصویر جامعی از جامعه پرو تحت حکومت دیکتاتوری مانوئل اودریا ارائه می‌دهد. رمان با گفت‌وگوی دو شخصیت در یک بار آغاز میشود و به تدریج لایه‌های پنهان فساد سیاسی و اجتماعی را آشکار می‌سازد. شهر لیما در این اثر، صحنه یک مبارزه بی‌پایان است که یوسا آن را در تقابل پدران و پسران نمادپردازی می‌کند.
روایت عشق نامتعارف نویسنده جویای نام در «عمه خولیا و میرزابنویس»
در «عمه خولیا و میرزابنویس» یوسا بار دیگر سراغ روایت‌های موازی می‌رود که با لحنی کنایی، طنزآلود و هجوآمیز همراه میشود. این اثر تقابل نویسنده‌ای تازه‌کار، که به وضوح به خود یوسا اشاره دارد، با نویسنده سریال‌های رادیویی را به تصویر می‌کشد. ماجرای عشق غیرمتعارف نویسنده جویای نام در پیوندی هجوآلود و جنون‌آمیز با داستان‌های ملودرام سریال‌های رادیویی گره می‌خورد و بستر خلاقانه‌ای را برای بازی با ساختارهای روایی مختلف فراهم می‌آورد.
تقابل آرمانشهر مذهبی و دولت مرکزی در «جنگ آخرالزمان»
در «جنگ آخرالزمان» یوسا بار دیگر به عرصه رمان‌های عظیم با پیچیدگی‌های تاریخی و روایی حیرت‌انگیز باز می‌گردد. این اثر شورش کانودوس در برزیل در اواخر قرن نوزدهم را به تصویر می‌کشد و تقابل بین جامعه مذهبی آرمان‌شهری و دولت مرکزی را واکاوی می‌کند که در آن مفهوم شرافت فردی در نبرد عظیم هژمونی نظامی و تعصب‌های مذهبی گم میشود. به گونه‌ای که حتی جنگ آخرالزمان هم نمی‌تواند ساختار اساسی جامعه یا آینده افراد نگونبختی که در آن گیر افتاده‌اند را تغییر دهد. این اثر در توصیف‌های پر جزییات تاریخی و تعدد شخصیت‌ها با پرداختی اعجاب‌انگیز بیش از هر چیز یادآور رمان‌های قرن نوزدهم است، روایت‌هایی که یوسا بارها به علاقه عمیق خود به آنها اشاره کرده بود.
خودکامگی سیاسی به روایت «سور بز»
«سوربز» که در سال 2000 به چاپ رسید و بسیار مورد توجه قرار گرفت به زندگی رافائل تروخیو، دیکتاتور جمهوری دومینیکن می‌پردازد. یوسا در این اثر، که سه خط روایی در هم تنیده دارد، به وجوه مختلف قدرت، کنترل، خشونت و بی‌عدالتی در بستری روانشناختی می‌پردازد. داستان روایتگر پایان یک حکومت وتولد یک دموکراسی جعلی است. اورانیا کابرال که همواره از احساس توأمان ترس و پوچی در رنج بوده، پس از بازگشت به زادگاهش، جمهوری دومینیکن، خود را در دل اتفاقات سال 1961 می‌یابد؛ از این رهگذر به دوره‌ای می‌رویم که پیرمردی کاهل، افسار زندگی سه میلیون نفر را در دست گرفته بود. دوره‌ای که کشور با باج‌گیری و خشون ترافائل تروخیو اداره می‌شد. دیکتاتوری فاسد که مردم او را «بز» لقب داده بودند. اوضاع با شورش انقلابیون دومینیکن از کنترل تروخیو خارج میشود و...
یأس و امید مترجم عاشق به «دختر بد»
«دختر بد» که آخرین اثر داستانی بلند یوسا قبل از دریافت نوبل بود، داستان عشق پر فراز و نشیب یک مترجم پرویی به زنی مرموز، جذاب و ویرانگر را روایت می‌کند که میان یاس و امید، طرد و جذب در نوسان است. یوسا در شخصیت‌پردازی دختر بد و ریکاردو، تقابلی دو وجهی ایجاد می‌کند که پیچش‌های اصلی روایت را پی‌ریزی می‌کند. دختر بد از یک خانواده فقیر اهل پرو می‌آید، ریکاردو از یک طبقه متوسط رو به بالا. دختر بد مدام چهره عوض می‌کند و نام‌های مختلف بر خود می‌گذارد، در‌حالی که ریکاردو تنها یک نام و یک چهره دارد. اما در این داستان عاشقانه هم یوسا از سیاست غافل نمی‌شود و تضادهای فاحش دو قطب داستان را به واقعیت‌های سیاسی و اجتماعی در زمان‌ها و مکان‌های مختلف گره می‌زند.
شکوهِ خاموشی در «سکوت مرا به تو تقدیم می‌کنم»
یوسا در سال‌های پایانی زندگی پر فراز و نشیبش بیشتر در مادرید اقامت داشت، هرچند بخشی از سال را در پرو می‌گذراند. او در اکتبر ۲۰۲۳ آخرین رمان خود را با عنوان «سکوت مرا به تو تقدیم می‌کنم» منتشر کرد و دو ماه پس از آن، با به پایان رساندن ستون هفتگی33 ساله خود در روزنامه ال پاییس، پس از بیش از هفت دهه نوشتن بی‌وقفه، قلم بر زمین گذاشت.