مسافران غريب امام غريب

در چند ماه گذشته، پنج آتش‌‌سوزي در اقامتگاه‌هاي اطراف حرم امام رضا (ع) در مشهد رخ داده است كه آخرين مورد آن كمتر از دو هفته قبل در هتلي پنج طبقه در خيابان امام رضا رخ داد، آتش‌سوزي‌اي كه در آن 37 زاير در طبقات هتل گرفتار شدند و با تلاش 20 آتش‌نشان از اين حادثه نجات يافتند. اما آتش‌سوزي‌هاي پشت سر هم تنها گوشه‌اي از حوادثي است كه زايران حرم رضوي با آن رو به رو مي‌شوند؛ زايراني كه اين روزها و همزمان با ميلاد امام رضا (ع) تعداد آنها در پايتخت معنوي كشور به هزاران تن رسيده است. براساس آمارهاي رسمي در چهار ماه نخست امسال، در مجموع 20 مورد حادثه مختلف در مراكز اقامتي اطراف حرم امام رضا روي داد كه جنجالي‌ترين آنها مسموميت زايران عربستاني به دليل استفاده سم غيرمجاز براي كشتن حشرات بود؛ حوادثي كه 63 بار در سال گذشته نيز به شكل‌هاي مختلف اتفاق افتاده بود اما براي مسوولان ساماندهي زايران رضوي درس نشد و داستان بي‌پايان آن در قسمت‌هاي جديد به سال جاري كشيده شد و حالا باتوجه به تعطيلات آخر تابستان و ايام ميلاد امام غريب نگراني نسبت به تكرار آن و تهديد جان زايران بيش از گذشته شده است؛ به اين بهانه سري به زايرسراها و اقامتگاه‌هاي اطراف حرم امام هشتم زده‌ايم و از حال و هواي اين روزهاي آنها و امكانات و شرايط بهداشتي و ايمني آنها گزارش تهيه كرده‌ايم.

زهرا روستا/ مسافتي طولاني را طي كرده‌اند تا همچون هزاران زاير ديگر خود را براي ميلاد امام رضا (ع) به مشهد برسانند. ساعت‌ها در ترافيك نفسگير اطراف حرم رانده‌اند، در كوچه‌هايش به دنبال استراحتگاهي گشته‌اند و حالا به يك آپارتمان قديمي در يكي از كوچه‌هاي فرعي در خيابان امام رضا راضي شده‌اند. زن رو به همسرش مي‌گويد: «همين جا خوبه.» و چشم‌هايش با وارسي هال كوچك سوييت كلافه‌تر مي‌شود. نور سفيد رنگ لامپ، اندكي از چركي رنگ در و ديوار را كم كرده است. ولي كثيفي مبل مندرس و موكت بيشتر از آن است كه بتواند در زير نور لامپ كم مصرف پنهان شود. سري به داخل اتاق‌خواب دو در سه متري سوييت مي‌زند، كولر پر سر و صدايي كه تنها پنجره سوييت را اشغال كرده است، هوايي با بوي ماندگي و تعفن را در فضا پخش كرده است و تحمل بوي اتاق‌خواب تقريباً غيرممكن است. اما انگار تحمل دوباره چرخيدن لابه‌لاي كوچه پس كوچه‌هاي اطراف حرم، خستگي راه و گرما سخت‌تر از آن است. زن راضي مي‌شود. تنها ويژگي مثبت اينجا اين است كه هر صبح مي‌توانند از سر خيابانش به منظره گنبد و گلدسته‌ها سلام دهند و با چند دقيقه پياده‌روي به حرم برسند. مرد بيرون مي‌رود و دقايقي بعد با چند ساك وارد مي‌شود. دو كودك و پيرزني كه از خستگي به سختي چادر را روي سرش نگه داشته به دنبالش وارد مي‌شوند. پيرزن به سمت سينك كوچك ظرف‌شويي گوشه هال مي‌رود و صورتش را مي‌شويد. كابينت پايين ظرف‌شويي پر از كثافت‌هايي است كه انگار سال‌هاست كسي آنها را پاك نكرده است و روزنامه‌هايي كه كف آن پهن شده نه تنها كثيفي را نپوشانده بلكه تركيبش با آبي كه از سيفون چكه مي‌كند، آلودگي را بيشتر كرده است. اين سوييت بهترين و گران‌قيمت‌ترين محل اقامت اين زايرسراي سه طبقه است: شبي هشتاد هزار تومان براي هر شب اقامت. راه‌پله باريك ورودي به طبقات بالا مي‌رود و شامل اتاق‌هايي است كه سرويس‌هاي بهداشتي و حمام جدا ندارند. ساكنان طبقات بايد از تنها سرويس بهداشتي و حمام موجود در هر طبقه مشترك استفاده كنند. پسر جواني كه پشت ميز و صندلي كوچك زير راه‌پله‌ها نشسته است، متصدي اينجاست و مي‌گويد اتاق‌هاي بالا پر شده‌اند و امكان ديدنشان نيست. قيمت اين اتاق‌ها كمتر است: شبي 50 هزار تومان. اما فرسودگي اين آپارتمان كه مشابه آن در خيابان‌هاي اطراف حرم فراوان است تنها به ظاهرش ختم نمي‌شود. وضعيت بهداشتي، ايمني و كيفيت ساخت‌وساز بسياري از اقامتگاه‌ها و هتل آپارتمان‌هاي شهر مشهد در حد استاندارد نيست و مراكز غيرمجاز شخصي كه همان نظارت‌هاي حداقلي نيز بر آنها صورت نمي‌گيرد، باعث تشديد حوادثي شده‌اند كه در مشهد آمار بالايي دارند. بسياري از اين اقامتگاه‌ها، آپارتمان‌ها و مراكز مسكوني بوده‌اند كه صاحبان‌شان به سوداي بهره بردن از حضور زايراني كه هزينه اقامت در هتل را ندارند، تغيير كاربري داده‌اند. تخمين زده مي‌شود 4500 واحد غيرمجاز اقامتي در مشهد وجود دارد. زايراني كه 70 درصد آنها از اقشار كم درآمد و به گفته مسوولان از دهك‌هاي پايين جامعه هستند، بين خيابان خوابي يا سكونت در مسافرخانه‌هاي ارزان‌قيمت و اقامتگاه‌هاي غيرمجاز بايد يكي را انتخاب كنند. اما تمام مراكز اقامتي غيرمجاز ارزان‌قيمت نيستند. لابي يكي از آپارتمان‌هاي خيابان امام رضا، تقريبا شيك و مرتب به نظر مي‌آيد، ليست قيمت‌ها را قاب گرفته‌اند و روي پيشخوان گذاشته‌اند: سوييت (دو نفره) – 145000 تومان، آپارتمان يك‌خوابه (دو نفره) - 166000 هزار تومان و آپارتمان دوخوابه (چهار نفره) – 248500 تومان و براي هر نفر اضافي، 25000 تومان. متصدي مي‌گويد تنها يك سوييت خالي برايش مانده است. راهروي طبقه دوم و سوييت خالي به هيچ‌وجه به شيكي و زيبايي لابي اين هتل آپارتمان نيست، از سرويس‌هاي بهداشتي بوي نامطبوعي بلند شده و حتي ملحفه‌هاي روي تخت نيز تميز شسته نشده‌اند. براي پيدا كردن محلي ارزان‌تر بايد راهي كوچه‌هاي فرعي شد. غروب در كوچه‌هاي باريك و محله‌هاي قديمي اطراف حرم براي مسافراني كه نه كسي را مي‌شناسند و نه هنوز جايي براي استراحت پيداكرده‌اند دلگيرتر است. چند راننده تاكسي در سر كوچه ايستاده‌اند، يكي از آنها زايران سرگردان را راهنمايي مي‌كند و با توجه به قيمتي كه زايران توانايي پرداختش را دارند آنها را به اقامتگاه‌هاي مختلف مي‌برد. خودش مي‌گويد اين كار را براي رضاي خدا و شادي امام رضا انجام مي‌دهد. در هر خانه‌اي كه زايران را راهنمايي مي‌كند آشنايي دارد و در چانه‌زني ميان مسافران و صاحب‌خانه‌ها شركت مي‌كند تا شايد به توافق برسند. وقتي از او درباره وضعيت نظارت‌هاي بهداشتي و كيفيت بهداشت مراكز اقامتي سوال مي‌شود، مي‌خندد و مي‌گويد: «جاهايي معرفي مي‌كنم كه امنيت دارند و اين كافيه! براي دو سه روز اقامت، بهداشت زياد مهم نيست. سخت نگيريد.» ماشينش را به دست دوستانش مي‌سپارد و براي ورود به يكي از كوچه‌هاي فرعي راهنما مي‌شود. تعدد هتل آپارتمان‌هاي داخل اين كوچه بيشتر از انتظار است و باريكي كوچه نه تنها معضلي براي رفت‌وآمد و توقف خودروهاي شخصي بلكه، تنگنايي براي خودروهاي سنگين امدادرساني است. اينجا محله‌اي قديمي است كه ساخت‌وساز مدرن، اما بي‌كيفيت و بدون در نظر گرفتن معيارهاي طراحي شهري به آن نفوذ كرده است و هتل آپارتمان‌هايش پذيراي جمعيتي هستند كه در صورت بروز سانحه، امدادرساني به آنها بسيار دشوار است. يكي از اين هتل آپارتمان‌ها، سوييت‌هاي كوچكي به قيمت هر شب 50 هزار تومان دارد. قيمتي كه مرد راننده مي‌گويد: «در ايام پر مسافرتر مانند ولادت و شهادت امام رضا(ع) هرگز نمي‌توانيد با اين نرخ در اين كوچه‌ها خانه‌اي پيدا كنيد. قيمت همين سوييت‌هاي كوچك در ايام ولادت آقا 90 تا 150 هزار تومان است. » آسانسور كوچكي كه نه ظرفيت نفرات روي آن نوشته شده است و نه برچسب مخصوص بازديد ماهانه دارد و نه سيستم تهويه هوا، مسافران پر تعداد و پر رفت‌وآمد اينجا را جابه‌جا مي‌كند. در هيچ‌كدام از طبقات خبري از سيستم اطفاي حريق نيست. حتي يك كپسول آتش‌نشاني هم به چشم نمي‌خورد.

آسانسور در طبقه سوم مي‌ايستد و جمعيتي كه سوار بر آن بوده‌اند نفس راحتي مي‌كشند، متصدي هتل درب سوييت كوچكي را باز مي‌كند و بوي ترياك و سيگار به‌جامانده از مسافر قبلي بيرون مي‌زند. اين جا هم نه تهويه مناسبي دارد نه حتي پنجره‌اي كه بتوان خفگي فضا را تحمل كرد. راننده تاكسي كه همچنان اصرار دارد براي يكي از اين اقامتگاه‌ها مشتري پيدا كند، آپارتمان ديگري چند متر آن سوتر از اين واحد را نشان مي‌دهد. منزلي نوساز كه صاحبان آن پيرمرد و پيرزني هستند كه خودشان در واحد زيرزمين زندگي مي‌كنند و براي امرار معاش منزل را به هتل‌آپارتمان تبديل كرده‌اند. راننده مي‌گويد واحدهاي اينجا قيمت‌شان بين 150 تا 200 هزار تومان است و چون اين تنها واحد خالي مانده است، مي‌تواند صاحب‌خانه را تا شبي 80 هزار تومان نيز راضي كند. و باز تاكيد مي‌كند: « موقع تولد يا شهادت آقا اصلاً با اين نرخ جا گير نمي‌آد. مگه اينكه بريد خيابون طبرسي، كه اونجا هم اگر وسايلتون گم شد يا اتفاقي افتاد مسووليتش با خودتونه.» در ميان خيابان‌هاي اطراف حرم، خيابان طبرسي بين اقشار كم درآمدتر طرفداران بيشتري دارد. نرخ‌هاي ارزان‌تر اين خيابان، كيفيت بهداشتي و امنيت پايين‌تر را، براي مسافران در اولويت دوم قرار داده است. خانه‌هاي بسياري در اين خيابان و كوچه‌هايش به مرور زمان مسافرخانه‌هايي شده‌اند كه اغلب فصل‌هاي سال مملو از زاير هستند. موتورسواراني كه در پشت بعضي از آنها عبارت غريب «زايركش» نقش بسته شده است، زايران را به بازديد از مهمان‌سراهاي اين خيابان دعوت مي‌كنند و مسافران ناآشنا را به سوي مقصدي كه براي آنها نيز منفعتي داشته باشد هدايت مي‌كنند. حوادث زايرسراهاي فرسوده مشهد تنها به حريق و موارد مربوط به عدم رعايت بهداشت ختم نمي‌شود. شهريورماه سال گذشته خيابان طبرسي به خاطر مرگ دختر خردسال و پدرش، در اثر ريزش چاه فاضلاب خانه‌اي كه با تغيير كاربري به مسافرخانه تبديل شده بود، خبرساز شد. بيشترين آسيب را از اين حوادث، مسافران كم‌درآمدي مي‌بينند كه از چهارسوي ايران خود را به مشهد رسانده‌اند تا امام غريب را زيارت كنند و خيلي‌هاشان در اين شهر غريب مي‌مانند و سرگردان براي پيدا كردن جايي در جوار امام. گاهي خيابان طبرسي نيز پاسخگوي اين زايران نيست، صف‌هاي طولاني دستشويي، ترس از سرقت اموال و نبود امكانات حداقلي رفاهي، آنها را به خيابان خوابي وامي‌دارد. اينگونه مي‌شود كه واژه مهمان‌پذير و مسافرخانه تعريفش دگرگون مي‌شود و هر سرپناهي كه به دست بيايد حتي گوشه‌اي از يك پارك يا ستوني از يكي از ورودي‌هاي حرم، تنها به دليل نزديكي به امام، خانه مسافران مي‌شود. اين مسافرانِ خيابان خواب در نوروز امسال، هفت درصد از كل زايران رضوي را تشكيل داده‌اند.

در گرماي طاقت‌فرساي ظهر، مادري بساط كوچكي در ورودي طبرسي حرم امام رضا (ع) انداخته است. به فرزند معلولش غذا داده و دارد او را بلند مي‌كند و روي ويلچر مي‌گذارد، زيرانداز و وسايلش را در ساك دستي قرار مي‌دهد و راهي حرم مي‌شود. اين زن يكي از صدها مسافري است كه به هزاران اميد از جاي‌جاي ايران، مشهد را مقصد سفر انتخاب مي‌كنند، در گوشه گوشه خيابان‌ها و پارك‌هاي اطراف حرم مجاور مي‌شوند و تا چشم‌شان به گنبد مي‌افتد، تمام رنج سفرشان را فراموش مي‌كنند و خيلي‌هاشان هيچ اطلاعي از وعده چندساله ساخت زايرسراهاي ارزان‌قيمت در اطراف حرم ندارند.