غزل حضرتي / سايه مرگ بر سر نشخواركنندگان افتاده، سايه ترسناك طاعون، بيماري مهلكي كه تا جانور را نكشد، او را رها نمي‌كند. منشأ و مبدا آن هنوز مشخص نشده، اما آنچه معلوم است، به اين زودي‌ها قرار نيست دست از سر قوچ و بزهاي كشور بردارد، تا آنجا كه عضو هيات علمي دانشكده دامپزشكي دانشگاه تهران از ضرورت تشكيل شوراي بحران متشكل از متخصصان و مسوولان محيط زيست و دامپزشكي براي كنترل طاعون نشخواركنندگان در زيستگاه‌هاي كشور خبر داده است. نخستين خبر مربوط به هفتادقله اراك بود، بيش از 400 راس كل، بز، قوچ و ميش وحشي به واسطه اين بيماري از بين رفتند، بيماري مشتركي بين دام‌هاي اهلي و حيوانات وحشي كه به راحتي توسط جوندگان كوچك منتقل مي‌شود. از اراك به زنجان رسيد و از زنجان معلوم نيست به كدام سمت و سو مي‌رود.
اداره محيط زيست زنجان، بر اساس ميزان كشته‌هايي كه اين بيماري در اراك به جا گذاشته، هر روز به پايش مي‌روند، پايش مناطق حفاظت شده و غير حفاظت شده استان. مدير روابط عمومي محيط زيست زنجان كه خود از پايش‌كنندگان منطقه طارم بود، در حين پايش، از اكيپ‌هاي سه و چهار نفره محيط زيست براي جست‌وجو خبر داد. امجد باقري در اين خصوص به «اعتماد» گفت: «از وقتي كه طاعون در استان فراگير شد، هر روز در قالب اكيپ‌هاي چندنفره به گشت و پايش مي‌پردازيم، امروز هم با 35 تن از همكاران در قالب 10 اكيپ براي پايش مجدد به منطقه رفتيم. پايش از سمت طارم شروع شد و تا نزديكي‌هاي گيلان آمديم.»
او با اشاره به تلفات 41 رأسي منطقه افزود: «هر لاشه‌اي كه پيدا مي‌كنيم، مي‌سوزانيم و دفن بهداشتي مي‌كنيم. تنها اكيپ پنج نفره ما در روز گذشته در ارتفاعات دربند ده بهار، اراضي روستاي بدون سكنه لار، سه لاشه پيدا كرد اما آمار لاشه‌هاي پيدا شده در استان به ترتيب پنج راس در 9 شهريور، هفت راس در 11 شهريور، 8 راس در دوازدهم و 21راس باقيمانده هم در اين چند روز جمع شدند كه در نهايت به عدد 41 راس رسيديم.»
خروج دام‌هاي اهلي از شعاع 10 كيلومتري منطقه شكار ممنوع «خرمنه سر»، پايش منطقه و واكسيناسيون از مصوبات جلسه دهم شهريور ماه كميته مخاطرات زيست محيطي استان بود كه منابع طبيعي، محيط زيست و دامپزشكي هركدام عهده‌دار بخشي از آن شدند. به گفته باقري، اقدامات محيط‌زيست براي مهار بيماري براي حيوانات وحشي، ضدعفوني كردن هرروزه آبشخورها و آهك‌پاشي آنهاست و جداسازي دام‌هاي اهلي از وحشي.
نگران آهوها هستم
فصل گرما مزيد بر علت است براي همه‌گير شدن طاعون. اسماعيل كهرم، مشاور رييس سازمان، از نگراني‌اش در خصوص انتقال بيماري به آهوها و جبيرها مي‌گويد. او در اين خصوص به «اعتماد» مي‌گويد: « با كمال تاسف ما خوب نتوانستيم در ابتداي بيماري در هفتادقله، دام‌هاي محلي را از وحشي‌ها جدا كنيم. طاعون از بيماري‌هاي شديدا مسري است كه از راه آب دهان، بيني، ادرار، تماس، نفس و كلا از همه راه‌ها منتقل مي‌شود. حايل‌ها و حامل‌هايي دارد كه جونده‌ها هستند مثل موش‌ها، دوپاها و جربيل‌ها كه در كوهستان فراوانند. اين جونده‌هاي كوچك آلوده مي‌شوند، دست به دست، مثل هديه، به دست بيمار نهايي مي‌رسند، اما در حال حاضر نگراني اصلي من فصل سرماست كه كل و بزها براي يافتن علوفه از ارتفاعات پايين بيايند و به دشت برسند، دشت آهوها و آهو و جبير را درگير بيماري كنند.»
اين كارشناس محيط زيست از سوي ديگر با خوش‌بيني به زمستان و فصل سرما اشاره مي‌كند و مي‌گويد: «خوشبختي كه داريم اين است كه به سمت زمستان مي‌رويم، اين بيماري‌ها در بهار و تابستان بيشتر پخش مي‌شوند چون فصل بره‌زايي است و حيوانات باهم تماس دارند و باعث انتقال سريع مي‌شود.»
از نگاه او در صورتي كه ويروس در حالت نهفته و غيرفعال خارج از بدن حيوان باشد، امكان فعاليت مجددش وجود ندارد. ويروس طاعون با ورود به بدن موجود زنده او را مي‌كشد و خود از بين مي‌رود و محدود مي‌شود. اينكه در علف بماند و سال بعد به حيوان ديگري منتقل شود، نيست. چيزي شبيه ايدز است، بايد در بدن بماند تا از بين ببرد.
اما كارشناسان محيط زيست زنجان معتقدند فاصله ميان قوچ و ميش‌ها در انگوران تا دشت آهوان سهرين فاصله‌اي 150 كيلومتري است و بعيد است قوچ و بزهاي آلوده به اين دشت برسند و آهوها را آلوده كنند. باقري با اشاره به انگوران مي‌گويد: «انگوران در قسمت غربي زنجان واقع شده است و با اين منطقه، فاصله 200 كيلومتري دارد. رسيدن ويروس به آن منطقه بعيد است اما به دليل انتشار ويروس، ما مساله را در آنجا هم جدي گرفتيم. با هماهنگي دامپزشكي، كل دام‌هاي حاشيه دشت آهوان كه منطقه سرخ‌آباد مي‌شود، را شروع به واكسيناسيون كرديم.»
راه‌حلي براي مهار بيماري در حيات وحش نداريم
مهار بيماري در دام‌هاي اهلي، به وسيله واكسيناسيون، ممكن است اما حيوانات وحشي را چاره‌اي نيست، جز جداسازي اشتراكات‌شان از اهلي‌ها و جلوگيري از امتزاج‌شان با هم.
كهرم معتقد است: «واقعا نمي‌شود براي حيات وحش كاري جز اين كرد، حداكثرش اين است كه اهلي را از وحشي‌ها جدا كنيم. زنده‌گيري حيوانات وحشي با توجه به خوي و ويژگي و وزن و سنگيني شان، كاري شدني نيست. بايد دام‌هاي اهلي را به صورت صنعتي داخل طويله‌ها و محوطه‌هاي دربسته نگه داريم و بعد از آن بايد به شانس اعتقاد داشته باشيم كه به سمت زمستان پيش مي‌رويم تا بيماري خودش مهار شود.
منشا و مبدا بيماري، هنوز مشخص نيست، اما احتمالات مي‌گويد كه از دام اهلي شروع شده. گدار كردن، يكي از عادت‌هاي كل، بز، قوچ و ميش است كه از منطقه‌اي به منطقه ديگر بروند. كهرم مي‌گويد: گدار، اينها را در معرض بسياري از جانوران فرامرزي كشور قرار مي‌دهد. بيماري ممكن است از كشوري همسايه شروع شود، جانوران گدار‌كننده مبتلا مي‌شوند و مبتلا مي‌كنند.
ابراهيمي كارنامي، مديركل محيط زيست اراك كه ظاهرا منشأ بيماري از اين منطقه بوده، هم معتقد است منشأ به احتمال زياد، دام اهلي بوده، اما اينكه دام‌هاي عشاير بوده يا ساكنين روستا‌ها، هنوز معلوم نيست و نيازمند تحقيق است.
اما پراكندگي و احتمال شيوع بيماري از نظر كهرم، استان‌ها و مناطق اطراف زنجان و اراك خواهند بود، مناطقي چون همجوار هفتاد قله يا همجوار خرمنه سر زنجان. او نگران است اين بيماري به كردستان و بيجار برسد و سر از دشت‌هاي غربي آن درآورد، دشت‌هاي خرمي كه تا سرپل ذهاب مي‌روند و مكان مناسبي براي رشد اين ويروس و ابتلاي شمار بيشتري از حيوانات شود.
مديركل محيط زيست اراك هم كه از تلف شدن 410 راس كل و بز و قوچ و ميش خبر داده بود، به «اعتماد» گفت: «اينكه بيماري از كجا به اراك آمده و چطور تا زنجان رفته را نمي‌توان به اين راحتي گفت، اما چيزي كه مي‌توان گفت و محتمل‌ترين علت دانست، بعضي اشتراكات زيستگاهي با حيوانات اهلي است. بحث علف چرها و آبشخورهاي مشترك است. ممكن است دام اهلي ساكن بوده باشد يا دام عشايري و كوچ‌رو كه آنها هم حين عبور از منطقه درگير شده باشند و جاي ديگر ساكن شوند و آنجا تلفات بدهند.» او با تاكيد بر لزوم اراده و عزم ملي در اين خصوص مي‌گويد: « متاسفانه اين مساله در بخش اعظمي از كشور پخش و شايع شده، بايد در سطح ملي با عزم ملي دنبال ريشه كني اين بيماري برويم. حتي نياز به عزم جهاني و منطقه‌اي هم دارد. خطر بسيار جدي است، در بعضي استان‌ها اين بحث را مخاطره يا بحران نمي‌دانند، چطور تنوع زيستي كه 50 سال 100 سال برايش زحمت كشيده شده بر اثر يك ميكروب دارد از بين مي‌رود را بحران نمي‌دانند؟ بحران كه فقط مربوط به انسان‌ها نيست. اين نگاه را بايد اصلاح كنيم.»
به گفته ابراهيمي كارنامي، بر اساس جلسه‌اي كه در سازمان محيط زيست تشكيل شد، مصوب شد سازمان مديريت برنامه‌ريزي، بودجه و اعتبار تامين واكسيناسيون براي دام‌هاي اهلي را تامين كند. به اعتقاد او، همكاري مردم براي گزارش دادن لاشه حيوانات مبتلا، لازمه اين عزم ملي است تا بيماري همه گير نشود.